Արթուր Ավանեսով
Ձեն ասելիս հաճախ հասկանում ե փակ աչքերով մեդիտացիա, այնինչ ինձ համար ձենը կիրք է, թեպետ առանց տառապանքի: Կունսու Շիմ
Մասն առաջին. Ձեն բուդդիզմը և Արևմուտքի երաժշտությունը
Ձեն բուդդիզմի փիլիսոփայությունը հսկայական նշանակություն ունեցավ XX դարի երկրորդ կեսի երաժշտարվեստի համար՝ կյանքի կոչելով, առաջին հերթին, նոր ստեղծագործական տրամաբանություն և դառնալով արվեստի ազատագրման խորհրդանիշներից մեկը: Քաջ գիտակցելով ուսումնասիրվող թեմայի ծավալն ու բազմակողմանիությունը՝ հեղինակը որոշում է կայացրել չծանրաբեռնել սույն հոդվածը զուտ փիլիսոփայական ելակետային դրույթների թվարկմամբ` կանգ առնելով հիմնականում երաժշտական նյութի վերլուծության վրա: Այդպիսի մոտեցումն ունի իր առավելությունները` նյութի լայն ընդգրկում, համեմատություններ և եզրակացություններ կատարելու հնարավորություն, ընդհանուր միտումների բացահայտում: Սակայն ունի նաև թերություններ` եզրակացությունների որոշակի հապճեպություն և ոչ մանրակրկիտ հիմնավորում, «խոշոր վրձնահարվածներով» վերլուծություն`գրեթե առանց կանգ առնելու մանրամասների վրա և այլն:
Անվանի ճապոնագետ Վերա Մարկովան նշում էր. «Ճապոնական պոետիկան հաշվի է առնում ընթերցողի մտքի հանդիպական աշխատանքը: Այսպես, աղեղի հարվածն ու լարի պատասխան թրթիռը միասին երաժշտություն են ստեղծում»1: Ձեր ուշադրությանը ներկայացվող հոդվածը, հավանաբար, կարիք ունի հենց այսպիսի մտավոր «հանդիպական աշխատանքի»: Արմատապես իռացիոնալ կրոնափիլիսոփայականուսմունքի և սկզբունքայնորեն ոչ ռացիոնալ արվեստատեսակի շփման արդյունքներն ուսումնասիրելիս անհնար է, որ ինչ-որ բան չմնա բոլորբառերից ու փակագծերից անդին:
…Համարվում է, որ ձեն բուդդիզմի տարածումը երաժշտարվեստում սկիզբ է առել Ջոն Քեյջի ստեղծագործական գործունեությունից: Քեյջն իրոքառաջիններից էր, ովքեր հանդգնեցին հայացք ձգել Արևելքի փիլիսոփայության խորքերը: Ընդ որում, նրա հայացքը լի էր զուտ ամերիկյանխիզախությամբ` առանց եվրոպական “heiliger Scheu” – «սրբազան թրթիռի»: Կարելի է պնդել, որ XX դարի երաժշտության գիտակների մեծ մասիհամար «ձեն և երաժշտություն» զուգակցությունն առաջին հերթին հիշեցնում է հենց Քեյջի մասին:
Այս հոդվածում Քեյջի երաժշտությանն ընդհանրապես չանդրադառնալը կդառնար թերևս մի քայլ, որը չափազանց համահունչ կլիներձենին`արժեքների իր սեփական համակարգով հանդերձ: Մանավանդ որ նրա արվեստում ստեղծագործական պրոցեսի արժեզրկմանհետևանքով երաժշտության հնչողությունը կորցրել է իր առաջնային նշանակությունը, այնպես որ, ստեղծագործության ունկնդրումն արդենկարող էր փոխարինվել սպասվելիք իրադարձությունների նկարագրությամբ: Որպես հետևանք, երաժշտության գեղագիտական ազդեցությունըվերածվում էր զրոյի` մնալով ստեղծագործության փիլիսոփայական նախադրյալների թանձր ստվերում կամ զոհ գնալով հեղինակի բացահայտհակագեղագիտական դիրքորոշմանը: Չէ՞ որ գեղեցկությունը ձենի համար առաջնակարգ հասկացություններից չէ, նույնիսկ հակառակը` ինչ-որառումով վնասակար է համարվում` խոչընդոտելով ամեն կապվածությունից ազատագրմանը, որն անհրաժեշտ է գիտակցությանպայծառացում ձեռք բերելու համար:
Ի դեպ, նման հայացքները հատուկ են ոչ միայն ձենին: Այսպես, «…եկեղեցու հայրերը գրեթե բացառում են երաժշտության գեղագիտականտարրը, դրա… հաճելիությունը…»2: Սակայն երաժշտության միտումնավոր հակագեղագիտականությունը հատուկ է միայն XX դարին: ԹեպետՔեյջը տարբերվում էր նունիսկ այն կոմպոզիտորներից, ովքեր հերքում էին գեղեցկությունը որպես ստեղծագործության ինքնանպատակ, քանզիսեփական ստեղծագործության մեջ գեղեցկության հերքմանը նրան հանգեցրեց ոչ թե արտահայտչականության կամ ծայրահեղճշմարտախոսության ձգտումը, այլ ուրույն մի աշխարհայացք, որի սահմաններում գեղեցկությանը հատկացված էր միանգամայներկրորդական տեղ: Չնայած նրա նշանակալիությանը, արվեստին նորովի մոտենալու իմաստով, նա չի ստեղծել երաժշտական նորգեղագիտություն, և այդ առումով նրան ավելի շուտ կարելի է համարել ոչ թե երաժիշտ, այլ փիլիսոփա, ով ստեղծագործության փոխարենկերտեց հակաստեղծագործության մի մոդել:
Գուցե սխալ չի լինի նաև պնդել, որ Քեյջը ոչ միայն երաժշտական գեղագիտություն չստեղծեց, այլև չստեղծեց զուտ երաժշտական արժեքներ ոչմի ժանրում կամ ոճում, որոնց դիմում էր իր ամբողջ կյանքի ընթացքում` գուցե մի շարք մանրանվագների և ՙնախապատրաստվածդաշնամուրի՚ համար երկերի բացառությամբ: Սակայն վերջիններս էլ, կատարված լինելով սովորական գործիքով, կարելի է ասել, չեն փայլումառանձնահատուկ երաժշտական հնարամտությամբ: Անտուան Գոլեան նշում է. «…նա ոչինչ չի ստեղծել, սակայն օգտվել է նորարտահայտչամիջոցների գոյությունից` դրանք ծաղրուծանակի վերածելու համար»3: Նրան երբեմն ակնհայտորեն չէր հուզում նույնիսկսեփական ստեղծագործությունների փաստացի հնչողությունը: Այսպես, գերմանական “Melos” ամսագրի թղթակցի հարցին. «Իսկ ի՞նչ կասեիք, եթե որևէ մեկը փորձեր կատարել ձեր ստեղծագործությունները հակառակ ձեր կոմպոզիտորական մտահղացմանը», նա պատասխանում է. «Օ~, դա հրաշալի կլիներ»4:
«Շատերը, ովքեր կարծում են, որ ինձ հետաքրքրում է պատահականությունը,– գրում էր Քեյջը,– չեն հասկանում, որ ես օգտագործում եմ այնորպես դիսցիպլին. նրանք կարծում են, որ ես օգտագործում եմ այն… որոշումներ չկայացնելու համար: Սակայն իմ որոշումը հենց առաջադրվողհարցի ընտրությունն է»5: Քեյջի այս արտահայտության մեջ կարելի է գտնել նրա ստեղծագործական մեթոդի բանալին:
Անցյալ դարի կեսերին երաժշտական մտքի զարգացման հետզհետե արագացող պրոցեսը հասել է իր գագաթնակետին: Այսօր, լինելով արդենորոշակի հեռավորության վրա, կարելի է փաստել, որ այդ պրոցեսը կենտրոնամետ էր և ուղղված էր հենց այդ ժամանակային կետին, իսկ արդի երաժշտարվեստում տեղ գտած երևույթները համաշխարհային երաժշտության կուտակած հսկայական փորձի արձագանքներն ուվերաիմաստավորումներ են միայն: Իր ստեղծագործական ուղու ամենասկզբում Քեյջը նրանցից էր, ովքեր ցուցաբերեցին իրենց որպես «գյուտարարներ»` այսպիսով նպաստելով երաժշտության տեխնիկական առաջընթացին: Սակայն 1945 թ. դեպի Հնդկաստան ձեռնարկվածուղևորությունը, Արևելքի մշակույթների ուսումնասիրությունը, Դ.Սուձուկիի և Ա.Ուոթսի դասերը 1951-ին չէին կարող չստիպել նրաներաժշտության մեջ կիրառելու հոգևոր կատարելագործման ասպարեզում ստացած նոր գիտելիքները: Մանավանդ որ Քեյջն ի սկզբանեօժտված էր գործնական մտածելակերպով, որի շնորհիվ նրան անընդհատ հաջողվում էր նորանոր լուծումներ գտնել իր ստեղծա գործությունների համար:
Այդ երկու հզոր մշակութային դաշտերի բախման, իսկ ավելի շուտ` համադրման արդյունքները պարզապես ցնցող էին: Ձենի մետաֆիզիկայիհիմնական դրույթներից են այն պնդումները, որ`
1) ի սկզբանե մաքուր գիտակցության աղճատման հետևանքով մենք տեսնում ենք իրերն այլ կերպ, քան դրանք կան իրականում, և 2) բոլորդհարմաները (կեցության նախնական միավորները) դատարկ են իրենց էությամբ: Եվ վերագրելով այդ պնդումները տեխնիկական անլսելիառաջընթաց վերապրող արևմտյան երաժշտարվեստի պատմության ընթացքին, որի մի մասն էր հենց ինքը, Քեյջը չէր կարող հատուկսրությամբ չզգալ այդ երկու շերտերի փոխադարձ վանումը: Ձենի իմաստության շրջանակներում Արևմուտքի ամբողջ արվեստն անիմաստ ուսին էր երևում, սակայն, մյուս կողմից, նա ի վիճակի չէր հրաժարվելու իր կուտակած գենետիկական փորձից: Հենց այդ շրջանում ծնվեց հայտնի4՛33՛՛ ստեղծագործությունը (1952): Կատարողների ցանկացած քանակի և ցանկացած գործիքային կազմի համար 4 րոպե և 33 վայրկյանտևողությամբ լռություն. դժվար թե գտնվեր մի ժամանակակից կոմպոզիտոր, որ երբևիցե չխորհեր այդ կատարյալ պերֆորմանսի էությանմասին: Ընդ որում, այնքան էլ հարիր չէ 4՛33՛՛-ի երբեմն հանդիպող համեմատությունը Կ.Մալևիչի նույնչափ հայտնի «Սև քառակուսու» հետ: Եթեայդ երկու ստեղծագործությունները արվեստի տարբեր հարթությունների վրա փոխադարձ պրոյեկցիաներ լինեին, ապա Մալևիչը պետք է կա՛մպատից հաներ սև քառակուսու պատկերով կտավը և վերացներ այն` թողնելով միայն պատը, կա՛մ էլ, այդուհանդերձ, շարունակեր նկարել իրսև քառակուսին, սակայն ոչ թե կտավի վրա, այլ օդում` մարմնավորելով դատարկության ձենբուդդիստական հասկացությունը: Ի՞նչ է արդյոքժառանգել Քեյջը ձեն բուդդիզմի հետ իր շփումներից: Այս հարցին կարելի է տալ երկու հակիրճ պատասխան` հարցերին դիպուկպատասխաններ տալուց խուսափող ձենին հակառակ: Նրա վերաբերմունքը հնչյունի նկատմամբ: Նրա վերաբերմունքը լռության նկատմամբ:
Ի՞նչ հատուկ բան կա հնչյունի նկատմամբ Քեյջի վերաբերմունքի մեջ: 1940-ականների վերջին ստեղծված «Ոչնչի մասին դասախոսություն»-ումնա գրում է. «Ես բանաստեղծականություն եմ անվանում այն, ինչ հաճախ անվանում են բովանդակություն: Ես դա նաև անվանում եմ[երաժշտական] ձև: Դա երաժշտական ստեղծագործության ամբողջականությունն է: Մեր օրերում այդ ամբողջականությունը հնարավոր էդիտարկել որպես անշահախնդրության դրսևորում: Այսինքն` մի ապացույց, որ երջանկությունը մեզ համար ինչոր բանի տիրապետում չէ: Յուրաքանչյուր պահը շնորհում է մեզ մի իրադարձություն: Դա խիստ տարբերվում է ձևի այնպիսի զգացողությունից, որը կապված էհիշողության հետ` գլխավոր և օժանդակ թեմաներ. դրանց պայքար. դրանց զարգացում. գագաթնակետ. ռեպրիզա…»6: Այսպիսով, Քեյջըկարծես վերացնում է հնչյունների պատճառահետևանքային կապը, ազատում դրանք ամբողջական ձևի կառուցման օղակներ լինելուանհրաժեշտությունից: Նրա հայեցակարգում յուրաքանչյուր հնչյունը մի ունիվերսում է` յուրահատուկ և ինքնաբավ, իր իսկ շրջապատից ևենթատեքստից զատ:
Այդ առումով հատկանշական է Քեյջի էքսպերիմենտը թղթի անորակ թերթերի հետ, որոնք մի շարք տեղերում ունեին նշմարելի խտացումներ:Այդ թերթերի վրա Քեյջը գծել է նոտային հնգագծեր, որի արդյունքում «ծնվել է» դաշնամուրային պիեսների մի ամբողջ շարք (սկսած 1952-ից):
Սակայն արդյո՞ք նրան իսկապես հնարավոր է այդ «պիեսների» հեղինակ անվանել, և արդյո՞ք կարելի է երաժշտություն համարելպատահականորեն ֆիքսված հնչյունների շարանը:
Առաջին հարցին պատասխանելու համար անհրաժեշտ է իմանալ, որ ձեն բուդդիզմը մեծ տեղ է հատկացնում «ես»-ի («ատման»-ի) և «ոչ-ես»-ի(«անատման»-ի) հասկացություններին: Ձենի ինքնահայեցման նպատակներից մեկը հենց անատմանի ձեռքբերումն է, որի ժամանակ, պարզասած, ջնջվում-վերանում են «ես»-ի սահմանները, իսկ անհատը լիովին գիտակցում է իրեն որպես շրջապատող իրականության մի մաս` չհակադրվելով դրան, այլ ձուլվելով դրա հետ: Քեյջի փորձն, ըստ էության, ուղղված էր հենց սեփական «ես»-ից հրաժարվելուն, երբստեղծագործական պրոցեսն այլևս չի կապվում ստեղծագործ անհատի հետ, այլ տեղի է ունենում վերջինից անկախ` օբյեկտիվ գործոններիհետևանքով: Մյուս կողմից, այդ «երկի» գոյացման սկզբնական ազդակը պատկանում էր հենց Քեյջին: Այսպիսով, մենք հանգում ենք այն մտքին, որ այս կամ նման ալեատորիկ տեխնիկայով գրված այլ ստեղծագործությունների դեպքում Քեյջին կարելի է համարել ավելի շուտ գաղափարի, քան երաժշտության հեղինակ: Ու քանի դեռ երաժշտաստեղծագործական գործունեության նման տեսակի համար առանձին կատեգորիադեռևս չի որոշվել, Քեյջը մեքենայաբար շարունակում է կոմպոզիտոր անվանվել, այնինչ իրականում նա հաղթահարել ու ժխտել էկոմպոզիցիայի պրոցեսն ինքը: Ինչ վերաբերում է երկրորդ հարցին, ապա այստեղ նույնպես զգացվում է նման խնդիրների լուծմանմոտեցումների երկվություն: Դարերի ընթացքում երաժշտությունը դիտարկվում էր առաջին հերթին որպես որոշակիորեն կազմակերպված ձև: Երաժշտարվեստի յուրաքանչյուր նոր «հեղափոխություն» լոկ կազմակերպման սկզբունքների փոփոխություն էր` առանց կասկածի տակառնելու ցանկացած երաժշտական նյութի կազմակերպման անհրաժեշտության վերաբերյալ հիմնական դրույթը: Քեյջը հարցականի տակ էդրել հենց այդ անհրաժեշտությունը: Այնպես որ, եթե համարում ենք, որ կազմակերպող սկզբունքի վերացմամբ վերանում է նաև բուներաժշտության հասկացությունը, ապա, իհարկե, տվյալ դեպքում Քեյջի ստեղծածը դուրս է բուն երաժշտականի ոլորտից: Սակայն, եթեդիտարկում ենք երաժշտությունը որևէ, թեկուզ և ամենախորքային սկզբունքներից անդին և կոմպոզիցիան բնորոշում որպես ուղղակիհնչյունային հաջորդականություններ կազմելու արվեստ, ապա այդ տեսանկյունից Քեյջի «նոտայագրած» թղթի խորդուբորդությունները կարելիէ դիտարկել որպես լիարժեք երաժշտություն:
Տվյալ տեսակետը կարող էր ծագել միայն XX դարում, ոչ առանց ձենի փիլիսոփայության ազդեցության` զգայական աշխարհի իմաստազրկմանիր միտումով: Հնչյունի նկատմամբ Քեյջի վերաբերմունքը կարելի է սահմանել որպես «հնչյունի ազատագրում իր ֆունկցիոնալ նշանակությանկապանքներից»` այն, ինչ կոմպոզիտորն անվանում էր «թույլատրել հնչյուններին լինել պարզապես հնչյուններ»: Իր հոդվածներից մեկում նագրում է. «Ինչո՞ւ է անհրաժեշտ, որ հնչյունները լինեն պարզապես հնչյուններ: Այդ հարցին շատ պատասխաններ կան: Ահա դրանցից մեկը. որպեսզի ամեն մի հնչյուն կարողանա դառնալ Բուդդհա: Եթե այդ արտահայտությունը չափազանց «արևելյան» է, հիշենք քրիստոնյագնոստիկների պնդումը. «Ճեղոտիր ձեռնափայտդ` և ահա քեզ Հիսուս»7:
Այժմ մի քանի խոսք լռության նկատմամբ Քեյջի վերաբերմունքի մասին: Նրա համար չկա սկզբունքային տարբերություն հնչյունի և լռությանմիջև. նրա աշխարհայացքի սահմաններում այդ հակադրությունը հաղթահարված է: Նրանից առաջ լռությունը երաժշտության մեջ կա՛մպայթուցիկ էներգիայի կուտակման միջոց էր, կա՛մ էլ, Վեբեռնի մոտ, որին անվանում էին «լռության մաեստրո», երաժշտական կառույցիկերտման անհրաժեշտ տարր: Անցյալի կոմպոզիտորները առավելագույնս կարող էին իրենց երաժշտական հայեցակարգերի սահմաններումհավասարեցնել հնչյունի և լռության արտահայտչական նշանակությունը: Քեյջը վերացրեց հենց հնչյունի և լռության տարբերակումը. այդ երկուերևույթները նա դիտարկում էր փոխկապակցված: Իր ուսանողներից մեկի մասին նա ասում է. «Նրան պետք էր կապվել դատարկությանը, լռությանը: Այն ժամանակ հնչյունները կհայտնվեին ինքնաբերաբար»8:
Որպես համալրում` մեջբերենք Քեյջի հայտնի արտահայտություններից մեկը, որը նրա հայացքների շրջանակներում վկայում է կատարյալլռության անհասանելիության մասին. «Որոշ ինժեներական նպատակների համար ցանկալի է ունենալ առավելագույն լռության պայմանները: Այդպիսի սենյակը կոչվում է «սենյակ առանց արձագանքի». դրա 6 պատերը պատրաստված են հատուկ նյութից: Ես եղել եմ այդպիսիսենյակում… և լսել եմ երկու հնչյուն` բարձր և ցածր: Երբ ես նկարագրեցի դրանք ինժեներին, նա ասաց, որ բարձր հնչյունը իմ նյարդայինհամակարգի գործունեությունն է, իսկ ցածրը` իմ արյան շրջանառությունը: Քանի դեռ ես կենդանի եմ, դրանք պետք է հնչեն: Դրանք գոյությունկունենան նաև իմ մահվանից հետո: Երաժշտության ապագայի համար կարելի է հանգիստ լինել»9:
…Չնայած Ջոն Քեյջի ստեղծագործական ուղին չափազանց բեղուն և երկարատև էր, այնուամենայնիվ նրա ստեղծագործության մեջ ձենբուդդիզմի մասին խոսելիս, ըստ էության բավական է հիշատակել նրա այն երկերը, որոնք ստեղծվել էին 1950-ականների սկզբից մինչև 60-ականների կեսերն ընկած ժամանակահատվածում: Թեպետ ձենն այսուհետ մնում է նրա կոմպոզիտորական մտածողության հիմքը, սակայնայն հիմնականը, որը դիտարկվում է որպես երաժշտության պատմության և փիլիսոփայության մեջ Քեյջի ներդրում, այդ ժամանակ արդեն իսկկատարված ու ավարտված էր: Հետագայում կոմպոզիտորը կա՛մ զարգացնում ու վերաիմաստավորում էր նույն գաղափարները, կա՛մ էլկարծես ՙխաղարկում՚ իր երաժշտության և ձենի փիլիսոփայության շփման հետևանքում ստացված արդյունքները: Նրա 80-90-ականներիստեղծագործությունները, երբեմն ավելի մեծ հետաքրքրություն առաջացնելով զուտ երաժշտագեղագիտական տեսանկյունից, անհամեմատնվազ փիլիսոփայական լիցք են կրում և ուղղված են ավելի շուտ երաժշտական որոշակի «գեղադիտակայնության» էֆեկտի ստեղծմանը, քանգիտակցության ազատագրմանը, «ես»-ից հեռացմանը կամ ձենի այլ կատեգորիաներին:
Ակամա կարելի է հանգել մի չափազանց սուբյեկտիվ եզրակացության: Քեյջի կոմպոզիտորական ճակատագիրը կարելի է դիտարկել որպեսներքին ողբերգականության մի վառ նմուշ: Դեռ բեթհովենյան ժամանակաշրջանից արևմտյան երաժշտության մեջ գերակայող կոմպոզիտորի«ես»-ից իսպառ հրաժարվելով ու այդքանով հայտարարելով և երաժշտության մեջ մարմնավորելով ձենի իդեալներից շատերը` նրան թերևս չիհաջողվել խուսափել հիմնական դժվարությունից: Բեկելով «մաքուր» գիտակցությանը հասնելու ճանապարհին ընկած խոչընդոտները` նաակամա ստեղծում էր նոր խոչընդոտներ: Ինչքան ավելի էր ջնջում սեփական կոմպոզիտորական «ես»-ի շրջանակները, ինչքան ավելի էրլուծվում այդ «ես»-ը վերացնող տեխնիկայի խորքում, այնքան ավելի անհատական էր դառնում արդյունքը, ավելի հստակ էր նշմարվում նրա«գոյություն չունեցող» ձեռագրի յուրահատկությունը: «Ես»-ը վերանում էր, սակայն թողնելով վառ կաղապար: Իսկ եթե Քեյջի արվեստըդիտարկվի որպես մեկ ամբողջություն, ապա անխուսափելիորեն կուրվագծվի կայացումների մի շարան, որտեղ յուրաքանչյուրստեղծագործություն առանձին իրադարձություն է, որը, թվում է, ծագել է գաղափարների «բրոունյան շարժման» հետևանքով, այնինչվերջիններս կառավարվում էին մեկ գիտակցության, ամբողջական «ես»-ի, ատմանի կողմից` տարբերվելով բեթհովենյան անձնավորմանսկզբունքից միայն այնքանով, որ այստեղ շեշտը դրվում էր ոչ թե ձևի բոլոր տարրերի միջև ներքին կապերի առավելագույն մշակման ևամրապնդման, այլ, ընդհակառակը, դրանց առավելագույն թուլացման և սպոնտանացման վրա` կենտրոնամետությունը փոխարինելովկենտրոնախուսությամբ: Սակայն վերացնելով կազմակերպման և ապակազմակերպման միջև տարբերության կարևորությունը` չէր վերանում ևչէր կարող վերանալ կազմակերպող կամ ապակազմակերպող գիտակցությունը` անհատի «ես»-ը: Անատմանի ճանապարհին կրկինվերստեղծվում էր ատմանը, թեպետ ավելի նուրբ մակարդակով. ամեն տեսակ արտաքինից ազատագրմանը համընթաց` «ես»-ը շարունակումէր հստակորեն հնչել Քեյջի ստեղծագործական կյանքի ամբողջ ընթացքում:
XX դ. 60-ական թթ. երաժշտարվեստի վրա ձեն բուդդիզմի ազդեցությունն անցնում է որակապես նոր մակարդակի, որը կապված է հրաշալի, յուրահատուկ և հակասական վարպետի` Կառլհայնց Շտոքհաուզենի ստեղծագործության հետ:
Գերզգայուն լինելով ամեն նորի նկատմամբ` Շտոքհաուզենը իր երաժշտական գործունեության ընթացքում անդրադառնում էր բազմաթիվոճերի, որոնք տարբերվում էին իրարից եթե ոչ այնքան ընդհանուր հնչողական արդյունքով, ապա կոմպոզիցիայի խիստ տարաբնույթտեխնիկաներով: Նրա ստեղծագործության մի որոշակի ժամանակաշրջանը խոր գաղափարական կապեր է ցուցաբերում ձենիտրամաբանության և աշխարհընկալման հետ:
Առհասարակ Արևելքի փիլիսոփայությունը (հիմնականում յոգան և հինդուիզմը) Շտոքհաուզենի երաժշտության «բանալիներից» է: Նրա հոգևորսուբլիմացումը համընկավ այն ժամանակաշրջանի հետ, երբ այդ գաղափարները դարձել էին մեծ արվեստագետների մի ամբողջ սերնդիհոգևոր սնունդ: Նա էլ, լինելով զգայուն ժամանակի վիբրացիաների նկատմամբ, խորապես ընկալեց այն: Մի շարք ուսումնասիրողներ պնդումեն, որ Շտոքհաուզենն իր արվեստում օգտագործել է որոշակի սկզբունքներ, որոնք ուղղակիորեն կապված են ձեն բուդդիզմի հետ: Այսպես, Ս.Սավենկոն գրում է. «60-ականներին ստեղծված նրա երաժշտության հոգևոր մթնոլորտի և հնչյունային պատկերի մեջ հստակորեն նկատելի էԱրևելքի բուդդիստական մշակույթի, ներհայեցական պրակտիկայի և ձենի փիլիսոփայության ազդեցությունը… Շտոքհաուզենի երաժշտության«բուդդիստական շերտը» ոչ միայն նոր երաժշտական գաղափարների ռեսուրս էր, այլև հոգևոր նորոգման աղբյուր»10: Ձենի փիլիսոփայականհայեցակարգերին Շտոքհաուզենի երաժշտության մերձությունն ամենից հստակ արտահայտված է նրա «Ինտուիտիվ երաժշտությանտեքստերում»:
Տեքստային կոմպոզիցիայի գաղափարը գուցե և Շտոքհաուզենինը չէ: 50-60-ականների ավանգարդը մեծ նորամուծություններ կատարեց ոչմիայն երաժշտության հնչողության, այլ նաև դրա գրաֆիկական պատկերման ասպարեզում: Ներկայումս մեզ համար կարևոր է լոկ այնպարունակությունը, որով Շտոքհաուզենը լցրել է այդ համակարգի շրջանակները: Այդ պարունակությունը զգալիորեն գերազանցում է ինչպեսելքային մոդելը, այնպես էլ դրա ցանկացած հնչողական մարմնավորումը: Նրա մոտ առկա են ուտոպիկ գաղափարներ, որոնք տրված ենտիեզերական մասշտաբներով: Այն դեպքում, երբ Քեյջն իր Դաշնամուրային կոնցերտի տևողությունը որոշելիս տատանվում է 1 րոպեի և 24 ժամվա սահմաններում, Շտոքհաուզենի համար գոյություն ունի անհամեմատ ավելի լայն ամպլիտուդ` տվյալ պահից ընդհուպ մինչևժամանակների վերջը (“Aus den sieben Tagen”):
«Ինտուիտիվ երաժշտության տեքստերը» բաժանված են 2 շարքի` «Ի եոթն աւուրց» (“Aus den sieben Tagen”) և «Գալիք ժամանակների համար»(“Für kommenden Zeiten”), որոնցից առաջինն ավելի հատկանշական է մեզ հետաքրքրող իմաստով:
Տեքստերից անգամ ամենաառաջինը («Ճիշտ 10 տևողություններ» “Richtige Dauern”) կարդալիս նշմարվում են ձենի գրականության հետբազմաթիվ զուգահեռներ: Հանկարծաստեղծման էությունը նկարագրվում է տեքստի առաջին տան մեջ.
«Նվագեք մեկ հնչյուն,
Նվագեք այն այնքան երկար,
մինչև որ չզգաք
կանգ առնելու անհրաժեշտությունը»:
Ապա` հաջորդ հնչյունները, որոնցից ամեն մեկի համար նշվում է.
«Կանգ առեք,
երբ զգաք
կանգ առնելու անհրաժեշտությունը»:
Եվ վերջում` կատարման կարևորագույն նախապայման.
«Փորձեր մի՛ արեք [նախապես]»:
Այսպիսով, հնչյուն: Մենք վերադառնում ենք հնչյունի հիմնախնդրին: Հնչյունի մասին խոսելիս` երաժշտագիտությունը կարծես սահման է դնումհնչյունի և երաժշտության միջև, ինչպես բջիջի և կենդանի օրգանիզմի միջև` լուծելով դրանց հետ կապված խնդիրներըհամապատասխանաբար միկրոև մակրոսկոպիկ մակարդակներով: Այնինչ Շտոքհաուզենի մոտ նախապայմանը հենց այդ երկուհասկացությունների նույնությունն է. մեկ հնչյունը, դուրս մղելով այլ հնչյունները, լցնում է ամբողջ տարածությունը, վերաճում երաժշտության. երաժշտությունն էլ վերածվում է մեկ հնչյունի, ավելի ճիշտ` առանձին հնչյունների շղթայի, որոնք, անկախ իրենց տևողությունից, սկզբունքայնորեն անկարող են կազմավորել մեղեդու թեկուզ ամենահեռավոր մի նմանություն, քանզի ի սկզբանե զուրկ են այդպիսիկողմնորոշումից: Այդ առումով կարելի է հիշատակել XI դարասկզբի ձենի վարպետ Սյուէ Ցուի մի բանաստեղծությունը.
«Լուսինը լողում է եղևնիների վրայով,
Սառն է գիշերային պատշգամբը:
Երբ հինավուրց, թափանցիկ հնչյունը հոսում է մատներից,
Արտասվում են այդ հին մեղեդու ունկնդիրները:
Սակայն ձենի երաժշտությանը խորթ է զգացմունքայնությունը,
Եվ երբեք չսկսես նվագել, քանի դեռ քեզ
Չի ուղեկցել Մեծ Հնչյունը, Լաո Ցզի»11:
Այս բանաստեղծության էզոթերիկ իմաստը երկու տարբեր հարթությունների հակադրությունն է, որոնք արմատապես տարբեր հայացքներ եններկայացնում ինչպես երաժշտության, այնպես էլ մարդու հոգևոր գործունեության այլ արգասիքների վրա: Այսպես, երաժշտությունն իրգեղեցկության, ինչպես նաև բնության մեջ գեղեցիկի վաղանցիկության հաշվին ի զորու է արցունք առաջացնել ունկնդրի մոտ: Սակայն, ինչքանէլ «հոգևոր» լինի այդ վայելքը, ձենին խորթ են «գեղեցիկի» և «վայելքի» հասկացությունները, քանի որ գեղեցկությունը կապվածություն էառաջացնում, իսկ վայելքը վերադարձնում է դեպի սանսարա` վերածնունդների շրջան. ուստի Սյուէ Ցուն Մեծ Հնչյունի մասին խոսելիս դիմում էձեն բուդդիզմի վերացական մտածողությանը հատուկ սիմվոլիկայի, քանզի նա, ով ի վիճակի է լսելու «Մեծ Հնչյունը», կարող է պայծառացումձեռք բերել և գիտակցել ինչպես երաժշտության, այնպես էլ ամբողջ Տիեզերքի ճշմարիտ էությունը: Լաո Ցզին ասաց. «Մեծ Հնչյունը սովորականհնչյունները գերազանցող մի հնչյուն է»12: Իսկ XX դ. ձենի քարոզիչ Նյոգեն Սենձակին, մեկնաբանելով «տետտեկիի»` «առանց անցքերիերկաթյա սրնգի» այլաբանական հասկացությունը, գրում է. «Նոտաներին հազիվ տիրապետող երաժիշտը չի կարող նվագել ձենի այս գործիքով, սակայն նա, ով կարող է առանց լարերի տավիղ նվագել, կարող է նվագել նաև սրինգ` առանց փողածայրոցի (мундштук)»13:
Ընդհանրապես, «մեկ հնչյունի»` որպես ամբողջ տիեզերքի և բուդդիզմի էության կրողի հասկացությունը հաճախ է հանդիպում ձենիկոաններում14 և պատմություններում: Օրինակ. «…Չինաստանում Կակուան ընդունեց ճշմարիտ ուսմունքը… Երբ Կակուան վերադարձավՃապոնիա, նրա մասին լսեց կայսրը և խնդրեց նրան հանդես գալ ձենի քարոզներով… Կակուան լուռ կանգնած էր կայսրի դիմաց: Ապա, հագուստի ծալքերից հանելով սրինգը, փչեց մեկ կարճ հնչյուն, քաղաքավարությամբ խոնարհվեց և անհետացավ»15:
Շտոքհաուզենի տվյալ պիեսի մյուս ծանրության կենտրոնը տեքստը եզրափակող ֆրազն է. «Փորձեր մի՛ արեք»: Ենթադրվում է, որ կատարմանլավագույն տարբերակը պետք է գտնված լինի հենց բեմում, միայն ներշնչանքի շնորհիվ: Սա էլ համընկնում է ձենի ՙհանկարծակիպայծառացման» գաղափարի հետ, որին, չնայած երկարատև հոգևոր վարժություններին, հասնում են հանկարծակի, ինչ-որ բառի կամ երևույթիշնորհիվ և որն այնուհետև չի կարող կորսված լինել: Ու թեպետ այս զուգահեռի հետ հնարավոր է չհամաձայնել` նկատի ունենալով հենց այդերկարատև հոգևոր վարժությունը` ի տարբերություն շթոկհաուզենյան սպոնտանության, արժե նշել, որ, չնայած հեղինակի մտահղացումնիրագործելու որևէ տեխնիկական բարդության բացակայությանը, Շտոքհաուզենի երաժշտությունը հասցեագրված է ոչ թե մանուկներին կամսիրող-երաժիշտներին, այլ հենց արհեստավարժ մասնագետներին, որոնք ունեն հսկայական կատարողական և բեմական փորձ, որից կարելի էհեշտորեն հրաժարվել` ձուլվելով արդեն ոչ այնքան Շտոքհաուզենի երաժշտությանը, որքան «Մեծ Հնչյունին»: Այսպիսով, սպոնտանությունըդառնում է լոկ երկարատև հոգևոր վարժության հետևանք: Իհարկե, լրիվ ազատագրման հասնելու համար անհրաժեշտ է հասնել ներքինհանգստության և վստահության, և կարևորն այստեղ ոչ այնքան ամենօրյա փորձն է, որքան հոգևոր հասունությունը: Դա նշում է ինքը` Շտոքհաուզենը մյուս տեքստերից մեկում. «[նվագել] առանց կասկածի նշույլի»: Սակայն հենց դա է պահանջում նաև քրիստոնեությունը. «…hոգմի՛ արէք, թէ ինչպէս կամ ինչ պիտի խօսէք, որովհետեւ այդ ժամին ձեզ կը տրուի այն, ինչ պիտի խօսէք. քանի որ ոչ թե դուք էք, որ պիտի խօսէք, այլ ձեր Հօր Հոգին, որ պիտի խօսի ձեր միջոցով՚ (Մատթ. 10:19-20): Այդ պրակտիկան դարերով գոյություն է ունեցել ոչ միայն կրոնի, այլ նաևարվեստի բոլոր ասպարեզներում, մանավանդ կատարողական արվեստում: Շտոքհաուզենն առաջին կոմպոզիտորն էր, ով դարձրեց այնկատարման կարևորագույն նախապայման:
Այն հարցին, թե արդյոք կարելի է տվյալ կոմպոզիցիան մեդիտատիվ համարել, լավագույնս կպատասխանեն հենց տեքստերը: Ահա դրանցիցերկուսը` «Գիշերային երաժշտություն» (“Nachtmusik”) և «Ինտենսիվություն» (“Intensität”):
- «Նվագեք թրթիռներ տիեզերքի ռիթմով
Նվագեք թրթիռներ երազի ռիթմով 11
Նվագեք թրթիռներ երազի ռիթմով
և դանդաղորեն վերածեք դրանք
տիեզերքի ռիթմի
կրկնեք դա հնարավորինս հաճախ»
2) «Նվագեք մեկ հնչյուն
այնպիսի նվիրումով, որ զգաք
ձեզանից ճառագող ջերմությունը
Նվագեք և ձգեք այն հնարավորինս երկար»
Ինչ վերաբերում է վերջին օրինակին, ապա սա պարզագույն մեդիտացիայի մի տեսակ է, որտեղ հնչյունը դառնում է հայեցության առարկա: Ճառագող ջերմության մասին բառերն, իհարկե, արտահայտում են յոգայով տարվածությունը: Այնինչ առաջին օրինակում ավելի լայնասոցիատիվ շարք է գործում: Նախ, հենց անվանումն արդեն իսկ երկիմաստ է, քանի որ հիշեցնում է Մոցարտի հայտնի “Die kleine Nachtmusik” ստեղծագործության անվանումը. այդ տեսակի հումորը բնորոշ է ձենի ժամանակակից քարոզիչներին, որոնք հաճախ մեջբերում են ձենի հետկարծես թե ոչ մի առնչություն չունեցող տեքստեր, իսկ այնուհետև կտրուկ անդրադառնում որոնելի թեմային: Բացի այդ, վերնագրում նշվում էայդ երաժշտության կատարման համար նախատեսվող ժամանակը: Գիշերը, երբ թուլանում է տեսողությունը, երբ երազը վերացնում էպատրանքային իրականության շոշափելի զգացողությունը, երբ աշխարհների միջև սահմանները դառնում են անհստակ` ըստ Շտոքհաուզենի, լավագույն ժամանակն է սեփական ներքին գիտակցության թրթիռները համատիեզերական թրթիռների վերածելու համար: Տեքստերից միքանիսը Շտոքհաուզենը համալրում է ծավալուն մեկնաբանություններով, սակայն դրանք ձենի կոանների մեկնաբանությունների նման զուրկ ենբացատրություններից, այլ պարունակում են լոկ հանդիպական հարցեր:
Այսպես,
«Նվագեք հնչյունը
այն համոզմունքով,
որ ունեք ժամանակի և տարածության անսպառ քանակություն»
բառերը մեկնաբանելիս նա ավելացնում է.
«Ինչքա՞ն պետք է տևի այն: Ինչքա՞ն ժամանակ դուք պետք է [անշարժ] մնաք: Ե՞րբ դա կվերջանա: Երբևիցե արե՞լ եք ինչ-որ բան այնՀԱՄՈԶՎԱԾՈՒԹՅԱՄԲ…, որ ունեք ժամանակի անվերջանալի քանակություն: Առանց մտածելու ակնթարթի վերջի մասին, ձեր ուժերի վերջիմասին, ձեր հետաքրքրության վերջի մասին, ուրիշների համբերության վերջի մասին, ցերեկվա և գիշերվա վերջի մասին, այստեղ ձերներկայության վերջի մասին, ձեր կյանքի վերջի մասին, ժամանակի վերջի մասին» և այլն:
Այսպիսով, հեղինակը նախապատրաստում է կատարողին` նրա առջև բացելով այն հասկացությունների շրջանակը, որոնց մասին պետք էխորհել` իր մտահղացքը ճշգրտորեն ըմբռնելու համար:
«…Տեքստերում» Շտոքհաուզենը հասել է այն սահմանագծին, որտեղ վերջանում է բուն երաժշտությունը` կոմպոզիտորի «ես»-ի հետ միասինսուզվելով համապարփակ դատարկության մեջ: Ուստի, ցանկացած շրջադարձ անխուսափելիորեն կդիտարկվեր որպես անձնատուրություն: Սակայն Շտոքհաուզենը, որն իր ողջ արվեստի էությամբ արտացոլում է տիպիկ գերմանական, գյոթեական “Sturm und Drang” գաղափարը, չէրկարող անձնատուր լինել: Փոխարենը տեղի ունեցավ «ինքնանետում» դեպի Տիեզերքի անհուն հեռուներ: Եվ մինչ օրս Շտոքհաուզենի գրածամբողջ երաժշտությունը կարելի է բնութագրել “Die Zeit” թերթի լրագրողներից մեկի խոսքերով, որպես «խենթ ռադիոգրամ` տիեզերքիխորքերից»16: Նա չէր կարող ուրիշ ելք ունենալ. հայտարարելով, որ դարերով կայացող երաժշտարվեստը կարող է վերածվել վերբալ տեքստիհնչյունավորման, ընդ որում, հավակնելով լիարժեքության, նույնիսկ գերիմաստի, հնչյունային նյութի կվինտէսենցիայի, նա այդքանով կարծեսանիմաստ և անպտուղ էր ճանաչում ետդարձը դեպի երաժշտության ստեղծման ավանդական կերպը:
Այդ դեպքում այլևս ոչինչ չէր մնում, բացի բուն երաժշտության արտահայտչականությունը կեղծ «տիեզերական» գաղափարախոսությամբփոխարինելուց` իմաստային շեշտը տեղափոխելով երաժշտության բովանդակությունից դեպի այդ երաժշտության կողմնորոշմանբովանդակություն, որը միանգամայն երկրորդական հարց էր անցյալի կոմպոզիտորների համար: Այստեղ կարելի է նկատել եվրոպականավանդույթից բխող երաժշտարվեստի վրա արևելյան փիլիսոփայական մտքի ակնհայտ քայքայիչ ազդեցությունը: Սա նման է այնգործընթացին, որը տեղի էր ունենում Չինաստանում չան-բուդդիզմի ձևավորման ժամանակաշրջանում: Այն հասել է գագաթնակետին VIIIդարում և լավագույնս արտահայտվել հայտնի ուսուցիչ Մացզուի բառերում. «Բուդդհան հենց ձեր սիրտն է»: Այսքանով արժեզրկվում էինպատմական բուդդիզմի բուն հիմունքները: Չէ՞ որ, եթե գոյություն չունի Բուդդհան, գոյություն չունի նաև նրա ուսմունքը: Այստեղից կարելի է զուգահեռներ տանել դեպի Քեյջի և Շտոքհաուզենի արվեստը: Նրանց հաջողվել է հասնել ապշեցուցիչ արդյունքների, թեպետ դրանք մինչ օրս դժվար է գնահատել որպես դրական կամ բացասական: Այդ երկուսի շնորհիվ (չնայած նրանք գործում էին արմատապես տարբեր մեթոդներով) փուլ եկան ամեն տեսակի ստերեոտիպերը, և երաժշտարվեստը զգալիորեն ընդլայնեց իր սահմանները: Սակայն դիտարկելով այդ երևույթըուրիշ տեսանկյունից` կարելի է եզրակացնել, որ դրա անուղղակի արդյունքներից էր երաժշտագեղագիտական արժեքների դեվալվացիան: Նույնիսկ այսպես կոչված ՙաղմկային՚` էլեկտրոնային, կոնկրետ և այլ երաժշտության միակ արտահայտչամիջոցը հնչյունն է: Այնինչ այստեղ բուն հնչյունի արժեքայնությունը փոխարինվում է ենթատեքստով, իսկ հաջորդ քայլին վերանում է հնչյունը, և մնում է միայն ենթատեքստը:
Իզուր չէ, որ «գերզգայուն» Շտոքհաուզենն ըմբռնեց այդ միտումը որպես եվրոպական երաժշտական մտքի “Götterdämmerung”` «աստվածներիմայրամուտ»: Ինչպես ինքը Շտոքհաուզենը մեկ «գերբանաձևից» ստեղծում է «Լույս» վիթխարի օպերային հեպտալոգիան, այնպես էլտիեզերական ներդաշնակության հիմքում ընկած է երաժշտարվեստի «գերբանաձևը»: Եվ եթե քայքայվում է բուն «սիստեմային ծրագիրը», դահղի է հետևանքներով ամբողջ տիեզերքի համար: Պատահական չէ, որ «Լույսի» մեսիանական գաղափարների ընդհանուր իմաստը ոչնչացմանմիջոցով փրկությունն է, կարծես հարությունը:
Երաժշտական ստեղծագործության պրոցեսում ձենի մտածողության մեթոդների կիրառումն առաջացրեց երկակի արդյունք: Այդ պրոցեսիստրուկտուրայի մեջ թափանցելով` այն հանգեցնում էր տվյալ ստեղծագործության սահմաններում անձնական սկզբունքի քայքայման և, որպեսհետևանք, երաժշտության անզգայացման: Մյուս կողմից, ձենի աշխարհընկալմանը հատուկ է յուրատեսակ բանաստեղծականություն` ինչպեսձենի կերպարներով տոգորված բուն պոեզիայի, այնպես էլ ձենի տեսանկյունից մեզ շրջապատող իրականության դիտարկմանը համընթացվերջինիս կերպարանափոխման և նորովի ընկալման իմաստով: Այդ ռեսուրսներն անշուշտ օգտագործվել են երաժշտարվեստում:
Ետավանգարդի շրջանի երաժշտական մթնոլորտում հակադիր սկզբունքների և սերունդների պայքարի տոնուսի բացակայությունը, բևեռային գեղագիտությունների փոխձգողականության և դրանց մտավոր կոնֆլիկտայնության հարթման միտումը հանգեցրեցին յուրատեսականզգայացման, պայքարող սկզբունքի մխիթարման: «Մխիթարում» ասելիս մենք հասկանում ենք ոչ թե տվյալ առանձինստեղծագործությունների արտաքին բնույթը, այլ պայքարի հասկացության մարմնավորման վտարումը երաժշտարվեստի առաջնահերթխնդիրների ցանկից: Homo luttens-ն այլևս արդիական կերպար չէ. այն անհետացել է սոնատային ձևի վերջին վերապրուկների հետ միասին:
Ժամանակակից երաժշտության մեջ ձենի մշակույթը ներկայանում է ահա այդպիսի «կիրք` առանց տառապանքի», «ցավազրկվածտառապանք»: Քեյջի և Շտոքհաուզենի ժամանակից ի վեր հանդես են եկել իրենց ստեղծագործության մեջ ձենին բազմիցս անդրադարձողմեծաթիվ կոմպոզիտորներ: Աստիճանաբար ստեղծվել է ժամանակակից երաժշտության մեջ տարբեր մակարդակներով ներթափանցած«ձենի ենթահամակարգ», որը թույլ է տալիս խոսել այսօրվա երաժշտության և ձենի մշակութային շերտի անքակտելիության մասին:
…Այսպես կոչված ռեպետիտիվ տեխնիկայի հայրենիքը 20-րդ դարամիջի ԱՄՆ-ն է. երաժշտական այդ ուղղությունն իր հիմնական գաղափարովպարտական է գեղանկարչության «նյույորքյան» դպրոցին, մասնավորապես` մինիմալիզմի հիմնադիրներ Բ. Նյումանին և Մ.Ռոթկոյին: «Մինիմալիզմ» տերմինը նշանակում է «Ոճ, որտեղ ձևերը ծայրաստիճան պարզեցված են և հստակորեն ուրվագծված. դրանց ներքին գծերն ուպլանները ենթակա են չափազանց նուրբ փոփոխությունների, որոնք դիտորդից զգայունություն են պահանջում նվազագույնմոդիֆիկացիաների նկատմամբ»17:
Երաժշտության մեջ նման գաղափարներն արտահայտվում էին առանձին հնչյունային մոդելների (“patterns”) անընդհատ կրկնողությամբ, դրանցաստիճանական տարբերակմամբ, համադրմամբ կամ որոշ ժամանակ անց այլ մոդելներով փոխարինմամբ, սակայն անպայման` դրանցհարատև ծավալմամբ` մեծաքանակ կրկնողությունների շնորհիվ վերացնելով պարբերականությունը և ժամանակին հաղորդելով նորհատկություններ, լսողին տրամադրելով այլ տեսակի ընկալման: Այդ երաժշտության իմաստն անհնար է ըմբռնել զուտ «տեղեկատվական»տիպի ընկալմամբ, քանի որ դրա տեղեկատվական ֆունկցիան սպառվում է առաջին իսկ կրկնողության հետ միասին:
Ի համալրումն նյութի սովորական «բովանդակալիության» կորստի` մինիմալիստներն առաջարկեցին ժամանակի և դրա մեջ հնչյունի դերի նոր զգացողություն` առաջ քաշելով երաժշտության մեդիտատիվ ընկալման հասկացությունը: Անընդհատ կրկնություններով, քրոնոսի մեջ հնչյունների ծավալմամբ վերանում է նոր տեղեկության սպասումը, և լսողությունը չի կենտրոնանում արտաքին իրադարձությունների վրա` ուղղվելով դեպի հնչողության խորքը, գտնելով այնտեղ իր իսկ հայելային արտացոլքը: Պարզ է, որ այդ մոտեցումը չէր կարող գոնե ինչ-որ չափովթելադրված չլինել ձենով, որն անընդհատ շեշտում է օբյեկտիվ ճշմարտության ըմբռնման համար մեդիտացիայի գերակշիռ դերը: Իսկ այնկոմպոզիտորները, ովքեր կանգնած էին մինիմալիզմի ակունքներին, կա՛մ ձենի ուսմունքի ուղղակի հետևորդներ էին (Քեյջ), կա՛մ էլ պարզապեսլավ ծանոթ էին դրան և հաճախ նշում էին իրենց ստեղծագործության վրա ձենի ազդեցությունը (Լա Մոնտ Յանգ, Թերի Ռայլի): Հայտնի էկոմպոզիտոր Լուկաս Ֆոսի կատակը Յանգի “Four Brass” (1957) պիեսի միջին հատվածում արտառոց երկարատև տոների օգտագործմանվերաբերյալ. ՙ[Յանգը] ապրում է ձենի ստանդարտ ժամանակով. նրա համար վայրկյանը լոկ Բուդդհայի սրտի մի բաբախում է»18:
Սակայն վերադառնանք ռեպետիտիվ տեխնիկային: Այն ընդունված է «տիպիկ ամերիկյան երևույթ»19 համարել: Անկասկած, հենց Ամերիկայումդրա ի հայտ գալու փաստը պատահական չէ: Քեյջն ընդգծում էր, որ սկզբունքայնորեն նոր երևույթների ծնունդը հնարավոր է միայնստերեոտիպային նմուշների նկատմամբ կայուն կողմնորոշման բացակայության դեպքում: Ընդ որում, նույնիսկ պայքարելով դրանց դեմ, կոմպոզիտորն ընկնում է հակադարձ կախվածության մեջ: Այսպիսով, պատասխանելով եվրոպացի մի երաժշտի պնդմանը, թե` «Ձեզ` ամերիկացիներիդ համար, հավանաբար, դժվար է երաժշտություն գրելը, քանի որ դուք շատ հեռու եք ավանդույթի կենտրոններից», Քեյջընկատում է. «Երաժշտություն գրելը դժվար է, հավանաբար, ձեզ մոտ` Եվրոպայում, քանի որ դուք շատ մոտ եք ավանդույթի կենտրոններին»20: Սակայն արդյո՞ք տվյալ երևույթն իրոք «տիպիկ ամերիկյան» է: Աշխարհի շատ ժողովուրդների երաժշտությանը հատուկ է ռիթմաինտոնացիոնմոդելների ռեպետիտիվ զարգացումը: Դեռ ավելին, այդ տեխնիկան իր գոյությամբ պարտական է ասիական և աֆրիկյան ֆոլկլորի հետամերիկացի կոմպոզիտորների շփմանը:
Որտե՞ղ կարելի է փնտրել Քեյջի ռեպետիտիվ երաժշտության ակունքները: Հավանաբար, Է. Սատիի մոտ, որը հսկայական ազդեցություն ուներՔեյջի վրա: Նրա մի շարք ստեղծագործությունների դադաիստական ուղղվածությունն արտահայտվում էր նույնանման ֆրազների բազմաթիվկրկնություններում` հակասելով հարմոնիայի թվացյալ «դասականությանը», խախտելով երաժշտական ձևի հաշվեկշիռը:
Ձենի և դադաիզմի միջև գոյություն ունեն խոր նմանություններ: Առաջին հերթին դա ձևական տրամաբանության, պատճառահետևանքայինկապի հերքումն է: Որպես արդյունք` յուրատեսակ նիհիլիզմ, որը թելադրված է ոչ թե սոցիալական բողոքով կամ կրոնական կողմնորոշմամբ, այլմտածողության նոր որակներով: Ավելի շուտ, դա ոչ թե նիհիլիզմ է, այլ արժեքների սանդղակի բացակայություն: Ձենին այն անհրաժեշտ էգիտակցության պայծառացմանը, կապվածությունների խզմանը հասնելու համար: Դադաիզմն էլ դիմում է այդպիսի մտածողությանըգիտակցության ազատագրման համար` գեղարվեստական ստեղծագործության նոր տեսակ կերտելու միտումով: Ու թեպետ դադայի և ձենինպատակները տարաբնույթ են, դրանց մեթոդոլոգիական նմանությունը պարզապես ապշեցուցիչ է: Իզուր չէ, որ բազմաթիվձենբուդդիստական կոանները, դիտարկվելով որպես գրական երևույթ, հեշտությամբ կարող են նմանեցվել XX դարի դադաիստներիստեղծագործություններին, թեպետ ստեղծվել են դրանցից գրեթե մեկ հազարամյակ առաջ:
Կարելի է ենթադրել, որ ռեպետիտիվ երաժշտության մեջ Քեյջը տեսնում էր ոչ թե մեդիտատիվ սկզբունքը, այլ ստեղծագործության ձևը որպեսպատճառահետևանքային շղթա կառուցող ձևական տրամաբանության հետ խզումը: Այդ ժամանակ դեռ գոյություն չուներ ալեատորիկան, ևՔեյջի` ներըմբռնմամբ գտած “loop technique”-ը կարող էր լինել այդ խզման սակավաթիվ արտահայտումներից մեկը:
Սակայն, ահա արդեն 1944-ին հայտնվում է նախապատրաստված դաշնամուրի համար “Prelude for Meditation” մանրանվագը, որի վերնագիրնանգամ հուշում է երաժշտության կողմնորոշումը: Պրելյուդը շատ կարճ է, բաղկացած է միայն 20 տակտից, սակայն այն կարելի է կրկնելբազմաթիվ անգամ` կլանվածությամբ ունկնդրելով պրելյուդում օգտագործված 4 հնչյունների տարբեր համակցությունները: Այդ հնչյուններըզուգակցվում են տարբեր հաջորդականություններով. կոմպոզիտորը կարծես դիտահայում է դրանց ռեզոնանսը: Ահա այսպիսին է Քեյջիմեդիտացիան` կատարյալ կոնսոնանսի հայեցություն: Ռիթմական որևէ կազմակերպման բացակայության շնորհիվ այդ մանրանվագի մեջկարելի է նկատել Մ.Ֆելդմանի կամ Լա Մոնտ Յանգի հետագայում գրված երաժշտության սաղմը. նրանց համար էլ հիմնական դեր է խաղումյուրաքանչյուր առանձին տոնի հայեցությունը:
1947 թ. Քեյջը ստեղծում է իր հազվագյուտ զուտ երաժշտական գոհարներից մեկը` “In a Landscape”, սովորական դաշնամուրի համար (վերնագրիմոտավոր թարգմանությունը` «Բնապատկերի մեջ»): Պիեսը կարելի է նրա ստեղծագործության այն բացառություններից համարել, որտեղ շեշտըդրված է երաժշտության գեղագիտական կողմի վրա: Վերնագիրը հետաքրքրական է արդեն իսկ դրանով, որ մատնանշում է օբյեկտիհայեցությունը ոչ թե դրսից, այլ ներսից, այլ կերպ ասած` Ամբողջի հայեցությունը այդ ամբողջի մի մասի կողմից: “Landscape” նշանակում է«բնապատկեր» կամ «լանդշաֆտ», բայց իրականում դա ոչ առաջինն է, ոչ էլ երկրորդը, այսինքն` բնապատկեր, սակայն առանց այդ բառինհատուկ զմայլանքի շղարշի, բնության պատկեր որպես այդպիսին: Հեղինակը, կատարողը և երաժշտությունն ինքը այդ բնապատկերի մասերնեն. ընկղմվելով հայեցության մեջ, նրանք ձուլվում են դրա հետ` գիտակցելով իրենց որպես դրա մասնիկը: Մեդիտացիայի զգացողությանընպաստում են անընդհատ միատեսակ ռիթմականությունը, դինամիկական չափավոր արտահայտչականությունը, անսպասելիկոնտրաստների բացակայությունը: Այդ երաժշտության ունկնդիրը կամ կատարողը ակամա լուծվում է այդ «բնապատկերի» մեջ, որըբնապատկեր չէ ուղղակի իմաստով, այլ ինքնահայող հոգու գաղտնի լանդշաֆտ: Այստեղ նույնպես ակնհայտ է Քեյջի երաժշտության և ձենիփիլիսոփայության կապը. մեդիտացիայի առարկա դարձնելով համեստորեն “landscape” անվանված տիեզերական իրականությունը` նացուցաբերում է ոչ միայն գեղարվեստական ճաշակ, այլ նաև ձենի մետաֆիզիկայի յուրովի ընկալում:
1940-ական թթ. հետո «գեղեցկության» հասկացությունը, ռեպետիտիվ տեխնիկայի հետ միասին, ընդմիշտ վերանում է Քեյջի երաժշտությունից: Այդ իմաստով նրա ստեղծագործության վաղ շրջանը մի խմորում էր, որը հանգեցրեց այն վիճակին, երբ 50-ականներին նա ստիպված էր ամենինչ վերսկսել 4՛33՛՛-ի tabula rasa-ից: Սակայն հեռանալով իր իսկ ստեղծագործություններում ի հայտ եկած ռեպետիտիվ տեխնիկայից, վերացնելովոճի հասկացությունը որպես այդպիսին` նա պարփակեց գոյացած դատարկությունը հենց ռեպետիտիվությունից ժառանգած շրջանակներիմեջ: Կ.Շիմը գրում է. «[Քեյջի ուշ ստեղծագործություններում] հնչյունները այնքան նման են իրար, սակայն նաև այնքան տարբեր, ինչպեսգետափի խիճը կամ դաշտային սերմնահատիկները: Դրանք այսպես էլ անհետանում են:
Սկզբից մենք գտնվում ենք մշուշոտ մի տարածությունում, սակայն որոշ ժամանակ անց զգում ենք, որ այդ երաժշտության հնչյունները լույս ենարձակում, ինչպես գիշերային երկնքում հանգիստ առկայծող աստղեր…»21: Այսինքն` Քեյջի երաժշտության հնչյունները, լինելովպատահականության հետ գործողությունների արդյունք, այլևս չեն տարբերվում իրարից ձևի ներսում իրենց ֆունկցիայի առումով, ուստիանսպասելի, սակայն տրամաբանական կերպով հիշեցնում են ռեպետիտիվ տեխնիկան, որտեղ ամբողջի դրամատուրգիան հաճախանջատվում է` կրկնողության երևույթի վրա գիտակցության կենտրոնացման նպատակով, զրոյի հասցնելով դինամիկ լարումը` ամբողջիառանձին տարրերի (ֆակտուրայի, տոնայնական ոլորտի, շարժման բնույթի և այլն) հայեցության վիճակին հասնելու միտումով:
Եթե Քեյջի հետաքրքրությունը ռեպետիտիվ տեխնիկայի նկատմամբ սահմանափակվել է 1940-ական թթ., ապա այդ ոճի պատմականհիմնադիրներ և դրա առավել հետևողական ներկայացուցիչներ Ս. Ռայխի և Թ.Ռայլիի ստեղծագործական ուղին սկիզբ է առել արդեն 60-ականներին` Շտոքհաուզենի, բիթնիկների և հիպպիների տարիներին: Միգուցե հենց ժամանակն է ստեղծել Քեյջի մոտ չարմատավորվածգաղափարների լայն տարածման համար բարենպաստ պայմաններ:
Ինչ վերաբերում է Թ.Ռայլիին, ապա նա առաջին հերթին մի անձնավորություն է, որն ի վիճակի է համակվելու իր ժամանակի ոգով: Ընդ որում, տվյալ դեպքում «ժամանակի ոգի» ասելիս նկատի չունենք ժամանակակից ստեղծագործական և գիտական սերուցքի փիլիսոփայական ուգեղագիտական հայացքների ընդհանուր հոսքը, ինչպես նշում էինք Շտոքհաուզենի դեպքում: Ռայլին, գիտակցաբար թե ոչ, ի սկզբանե այլկողմնորոշիչներ ունի, այլ հասցեատերեր: Այն ժամանակ, երբ Շտոքհաուզենը լի է բավական ազնիվ ռոմանտիկական պաթոսով, որպես միարվեստագետ, որը պատրաստ է ժամանակակիցների ճանաչումից հրաժարվելու գնով պահպանել ստեղծագործական ակտի իսկությունը, ապա Ռայլիի համար նման ինդիվիդուալիստական պաթոսը թերևս նույնիսկ անտեղի է: Դա բոլորովին էլ չի նշանակում, որ նա անազնիվ է իրստեղծագործության մեջ կամ գիտակցաբար պարզեցնում է իր երաժշտական լեզուն: Դա նշանակում է լոկ այն, որ հասցեատիրոջ կորստիդեպքում նրա երաժշտությունն արժեքազրկվում է, կորցնում իր իմաստը: Շտոքհաուզենը ստեղծագործում է իր և «դարաշրջանի պայծառագույնգլուխներ»-ի (Ա. Գինզբերգ) համար. Ռայլիի երաժշտությունը հասցեագրված է ընդհանուր առմամբ կրթված մարդկանց միջին խավին: Հեդոնիստական ֆունկցիան կատարելուց բացի, այն ծառայում է նաև որպես հաղորդակցության միջոց, որը, սակայն, իրականանում էբավականին տարօրինակ ձևով` զանգվածային ռելաքսացիայի ճանապարհով` այնպես, ինչպես հասկանում է մեդիտացիան միջինարևմուտցին: 1960-ականներին «մեդիտացիա», «ձեն» բառերը և դրանց հետ կապված զուգորդական շարքը հասցրել են Արևմուտքում ևմասնավորապես ԱՄՆ-ում դառնալ ֆետիշ, յուրատեսակ նորաձևություն, այնինչ ձեն բուդդիզմն իր հերմետիկ բնույթի շնորհիվ քողազերծում է իրէությունը միայն խորը ուսումնասիրության դեպքում:
Ի՞նչ է ձեն բուդդիզմը Ռայլիի համար: Հավանաբար, նույնը, ինչ նրա երաժշտության շարքային ունկնդրի համար: Այն հազիվ թե հետաքրքրինրան որպես փիլիսոփայություն: Եվ ինչպե՞ս կարելի է խոր փիլիսոփայական ենթատեքստ գտնել փոփ ոճով գրված երաժշտության մեջ: Դիտարկենք թեկուզ Ռայլիին համաշխարհային ճանաչում բերած “In C” ցանկացած գործիքային անսամբլի համար գրվածստեղծագործությունը (1964): Դո մաժոր տոնայնության շուրջ կառուցված երաժշտական 53 հատվածները կրկնվում են ցանկացածքանակությամբ: Ինչպես պնդում է հեղինակը, ստեղծագործությունը կարող է տևել 10 րոպեից մինչև (իհարկե, զուտ տեսականորեն) մեկ տարի: Հեղինակի նախատեսած օպտիմալ տևողությունը 1/2 ժամից մինչև 1 ժամ է: Ստեղծագործության ամբողջ ընթացքում հնչում է պարզ, շարժուներաժշտություն, որն իր ինտոնացիաներով ու ռիթմով իրոք մոտ է փոփ երաժշտությանը: Ձենի ուսմունքն անկասկած որոշակի հետք է թողելՌայլիի գիտակցության մեջ (այդ մասին իր հարցազրույցներում արտահայտվում է ինքը` կոմպոզիտորը): Սակայն ինչպիսի՞ հետք է դա: Թվումէ, որ ձենի մեջ Ռայլիին հետաքրքրում է հենց մեդիտատիվ կողմը. վերջինս էլ գրավում է նրան որպես յուրատեսակ էքզոտիզմ, նրա արտառոցնեոօրիենտալիզմի բնորոշ գիծ: Մեդիտացիան նրա մոտ դառնում է մեդիտացիայի խաղ: “In C”-ի` նրա նախասիրած ձայնագրությունում որպեսկատարող հանդես է գալիս չինական ժողովրդական գործիքների նվագախումբը: Ընդ որում, կոմպոզիտորն այդ ձայնագրության իրագործմանհամար հսկայական ջանք է թափել`փորձելով կատարողներին բացատրել չինական երաժշտության մեջ ոչ օգտագործելի, ուստի նաև` որոշգործիքների համար անբնական կիսատոնային բաժանումները: Արդեն իսկ այս փաստում կարելի է նկատել Ռայլիի երաժշտության ձևի ևպարունակության որոշակի հակասություն:
Թե՛ Քեյջը, թե՛ Ռայլին, ելնելով ձենի` գիտակցության մաքրագործման համար մեդիտացիայի անհրաժեշտության դրույթից, փորձեցինարտահայտել հայեցության վիճակը կոմպոզիցիոն տեխնիկայի միջոցով: Մեթոդի նորության և արմատականության հաշվին նրանց ինչ-որչափով հաջողվել է հասնել այդ նպատակին: Իրոք, նյութի ռեպետիտիվ շարադրանքը շատ համահունչ է գաղափարին: Սակայն արդյո՞ք այդգաղափարը ծառայում էր սկզբնական ծրագրին, արդյո՞ք այն կատարում էր ձենի մեջ մեդիտացիային հատկացված ֆունկցիան: Չէ՞ որվերջինս երբեք էլ ինքնանպատակ չէր, այլ լոկ պայծառացմանը հասնելու ճանապարհ: Եվ եթե այդ մեթոդը չէր արդարացնում իրեն, կամ, ավելիվատ` ինքնանպատակ էր դառնում, առաջացնում կապվածություն, ապա ուսյալին առաջարկվում էր հրաժարվել դրանից:
Այսպես, ձենի Վեցերորդ հայրապետ Հուէյնենին են պատկանում հետևյալ բառերը. «Մոլորվողները կապվում են իրերի և երևույթների արտաքինհատկանիշներին, և երբ զբաղվում են հոգեկան կենտրոնացումով,… որպես գիտակցության շիտակություն են ընկալում անշարժ նստելը,… կարծելով, որ հենց սա է կենտրոնացումը»22: Այնուհետև նա շարունակում է. «Մեդիտացիան արտաքին հատկանիշներից խորթացումն է, իսկկենտրոնացածությունը` ներքին հանգստությունը»23:
Պարզ է, որ այդ նպատակին անհնար էր հասնել միայն ռեպետիտիվ տեխնիկայի շնորհիվ: Երաժշտական ստեղծագործության ծավալմանընթացքում անխուսափելիորեն լսողության կապվածություն էր առաջանում կոմպոզիցիայի առանձին մանրամասներին, որն ուժեղանում էրնյութի նոսրացմանը համաչափ: Այլ կերպ ասած, ռեպետիտիվ երաժշտությունը, միտումնավոր փորձելով վերարտադրել ձենի մեդիտացիան, վերջինից ժառանգեց միայն նրա արտաքին ձևը, այնինչ վերջնական արդյունքը չէր կարող համընկնել ձենի մեդիտացիայի որոնած արդյունքիհետ: Մեջբերենք ևս մի կարծիք այդ հարցի շուրջ. «Այսպես կոչված «ռեպետիտիվ» երաժշտության դեպքում համակարգը, թվում է, այնպես էստեղծված, որ սպասվող էֆեկտին հասնելու համար անհրաժեշտ սկզբունքները կարողանան գործել ամեն գնով: Սկզբում մեխանիզմներինհաջողվում է ստեղծել ընկալման որոշակի ճկունություն, որը հնարավոր է ներկայացնել որպես մեդիտացիա…
Այնուհետև դրանք կարող են թակարդ դառնալ լսողի համար…»24:
Հավանաբար, հենց այդ էր պատճառը, որ Դ. Սուձուկիի ղեկավարությամբ ձենը խորապես ուսումնասիրելուց հետո Քեյջն այլևս չվերադարձավռեպետիտիվ կոմպոզիցիային:
Միևնույն ժամանակ, ձենի փիլիսոփայությունը ստանում էր նորանոր երաժշտական մարմնավորումներ: Դրանցից մեկն էր XX դ. երկրորդ կեսիերաժշտարվեստում հնչյունի և լռության, կայացման և հայեցության հարաբերակցության վերաիմաստավորումը: Հնչյունային նյութի նորընկալման սաղմերն ի հայտ են եկել առաջին հերթին ռեպետիտիվ տեխնիկայով չզբաղվող մինիմալիստ կոմպոզիտորների, հատկապեսՄ.Ֆելդմանի և Լա Մոնտ Յանգի մոտ, այնուհետև փոխառվել են կոմպոզիտորների հետագա սերունդների կողմից` զգալի տեղաշարժկատարելով պոստմոդեռնիզմի ժամանակաշրջանի արվեստագետների ստեղծագործական գիտակցության մեջ:
Անցյալի երաժշտության համար, ընդհուպ մինչև Քեյջի 4՛33՛՛-ը ներառյալ, լռությունը (հնչողության բացակայությունը) հակադրվում է հնչյունին(գործողությանը, կայացմանը, երաժշտության ակտիվ սկզբունքին): Չնայած որ հնչյուններն ու դադարները միասին էին կազմավորումերաժշտությունը, դրանց ֆունկցիոնալ նշանակությունը կտրականապես սահմանազատված էր: Նույնիսկ Ա.Վեբեռնի արվեստում, որըբառացիորեն համակված է լռությամբ, վերջինս միայն ընդգծում էր հնչյունային մատերիայի տեսակարար կշիռը, որը դառնում էր այնքան մեծ, որ խոշոր ձևերի կառուցման հնարավորությունը գրեթե բացառվում էր:
Ձեն բուդդիզմի ազդեցության տակ երաժշտության մեջ տեղի է ունենում հնչյունի և լռության փոխադարձ ինտեգրում, ինչպես նաև ձևավորվում էհնչյունի նոր ընկալում: Հնչյունն ու լռությունը այսուհետ դիտարկվում են ոչ թե որպես հակամետ երևույթներ, այլ որպես ֆունկցիոնալմիասնություն` բաղկացած իրար լրացնող հասկացությունների ընդհանրությունից: Դուալիզմի նման բացառումը հատուկ է բուդդիստականփիլիսոփայությանն առհասարակ: Կարելի է պայմանականորեն նշել երկու հիմնական ճանապարհ, որ այդ առումով անցան XX դ. երկրորդկեսի կոմպոզիտորները: Առաջինը Քեյջի ուղին էր` լռության նոր չափումների բացահայտմամբ: Երկրորդը` Ֆելդմանի ազդեցությունը` հնչյունինկատմամբ իր նոր մոտեցումով հանդերձ:
Իր հարցազրույցներից մեկում Ֆելդմանը պատմում է Քեյջի մասին հետևյալը. «…Շյոնբերգը նկատողություն արեց Ջոնին. «Դուք չունեքհարմոնիայի զգացում: Դա գլուխը պատին խփելու պես մի բան է»: Եվ Ջոնն ասաց. «Լավ, ուրեմն ես գլուխս կխփեմ պատին»: Սակայն, ինչպեսհարմոնիայով չհետաքրքրված ցանկացած մեկը, նա գտավ այն, ինչն ազատեց երաժշտությունը հարմոնիայից: Նա գտավ իր ձենըպոլիֆոնիայի մեջ»25: 1952-ին Քեյջի գրած «Սպասում» դաշնամուրային պիեսում կարելի է նկատել հնչյունի և լռության հենց այսպիսի միհարաբերակցություն:
Երաժշտությունը սկսվում է երկար դադարից: Ի՞նչ է սպասվում այդ ընթացքում: Հնչյունի կայացո՞ւմը: Դա պարզ է դառնում միայն փաստացիհնչողության սկսվելուց հետո: Մինչ այդ նույնիսկ պարզ չէ, թե ո՞ր պահին է սկսվում ստեղծագործությունը: Առաջին հնչյունի երևան գալուց հետոմիայն լսողությունը կարծես ՙհետին թվով՚ վերակառուցում է երաժշտությունը` մտովի շարժվելով հակառակ կողմ` դեպի սկիզբ: Կրկինվերադառնալով հնչողությանը` լսողությունը բնազդաբար սահման է դնում հնչյունի և լռության միջև, ինչպես դա տեղի է ունենում կրկնակիֆուգայում երկրորդ թեմայի ներմուծման ժամանակ: «Պոլիֆոնիկ զարգացումը» շարունակվում է` երաժշտությունը տրոհելով երկու «թեմաների»` հնչյունի և լռության դոմինանտ ոլորտների: Ընդ որում, «մշակման» բնույթի մասին կարելի է դատել` ելնելով ինչպես ֆոնիկ նյութիկերպարանափոխություններից, այնպես էլ էպիզոդներում «լռության թեմայի» տրոհումներից:
Կրկնակի ֆուգայի կանոններով, այստեղ առկա է նույնիսկ ստրետան` երկու թեմաների միաժամանակ անցկացումը: Հնչողության վերջինհատվածում ներկա են կարճատև դադար-ցեզուրաներ, որոնք սեպվում են հնչյունային նյութի առանձին շերտերի մեջ` զուգակցվելով դրանցհետ ՙբազմաձայն՚ միասնությամբ: Իսկ վերջում հնչողությունն աստիճանաբար ընկղմվում է լռության մեջ, և ստեղծագործության վերջըփաստորեն վրա է հասնում միայն կատարողի ժեստից հետո. ըստ էության, ձևի ճիշտ մատուցումն այստեղ կախված է միայն կատարողից:
Ֆելդմանի դեպքը փոքր-ինչ այլ է: Փոլ Գրիֆիթսը գրում է նրա մասին. «Նրա մոտ որևիցե գաղափարախոսության բացակայությունը երկրորդպլան մղեց նրան գաղախարախոսական 1950-ականներին, երբ գաղափարախոսություն ուներ նույնիսկ Քեյջը` գաղափարախոսությունչունենալու գաղափարախոսություն»26: Դրան կարելի է ավելացնել, որ իր ստեղծագործության ամբողջ ընթացքում երաժշտության հնչողությունընրա համար մի նպատակ էր, որը վեր էր ամեն գաղափարախոսությունից. այլ կերպ ասած, եթե Քեյջի մոտ մենք նկատում ենք գեղագիտությանհամեմատ փիլիսոփայության գերակայություն, ապա Ֆելդմանի մոտ երաժշտության գեղագիտությունը դուրս է մղում դրա փիլիսոփայականհիմքը: Տվյալ դեպքում մեզ հետաքրքրում է այն հարցը, թե որքանո՞վ են Ֆելդմանի գեղագիտական հայացքների արտահայտություններըհամապատասխանում ձենի մեդիտատիվ կոնցենտրացիային: Ուսումնասիրողները հակված են գտնելու նրա ստեղծագործության մեջ ձենիմեդիտատիվ սկզբունքի արտացոլքը, որն արտահայտվում է ոչ միայն հնչյուն/լռություն հարաբերակցությունների վերանայման, այլևերաժշտության կատարման պրոցեսին ունկնդրի անհրաժեշտ ներգրավման մեջ` վերջինից կատարյալ միաձուլում պահանջելովերաժշտության հետ: Այլապես անհնարին կլիներ պատկերացնել նրա ստեղծագործության վերջին շրջանի (70-80-ականներ) հսկայական, երաժշտա-տեղեկատվական առումով չափազանց նոսր կոմպոզիցիաների անհաղորդ ունկնդրումը, որոնցից միայն Երկրորդ լարայինկվարտետը կարող է տևել 6 ժամ:
Ըստ ձենի հայտնի ասացվածքի` «Հանդիպես Բուդդհային` սպանիր Բուդդհային, հանդիպես հայրապետին` սպանիր հայրապետին, և քո ուղինազատ կլինի կյանքից և մահվանից»: Ժխտելով իր երաժշտության մեջ որևէ գաղափարախոսական ուղղվածություն` Ֆելդմանը մոտենում էգիտակցության անուղղորդվածության ձենբուդդիստական իդեալին: Ընդ որում, Ֆելդմանն ավելի հեռու է գնում` բազմիցս շեշտելով իր իսկերաժշտության վրա իր «ես»-ի ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելու ցանկության մասին:
Այսպես, պատասխանելով լրագրողի հարցին, թե` «Դուք ինչպե՞ս եք կարողանում աշխատել` միացած թողնելով հեռախոսը: Այն չի՞խանգարում Ձեզ», Ֆելդմանն ասում է. «Երբ ինչ-որ մեկը զանգահարում է ինձ, նրա առաջին հարցը միշտ լինում է. «Ես չե՞մ խանգարում»: Բնա~վ: Որովհետև ես ներգրավված չեմ սեփական երաժշտության վաղանցիկ զգացողության մեջ»27:
Իր “Between Categories” (2 դաշն., 2 զանգ, 2 ջութ. և 2 թջթ., 1969) պիեսը մեկնաբանելիս նա գրում է, որ իր երաժշտությունը գտնվում է «ժամանակի ևտարածության, գեղանկարչության և երաժշտության, երաժշտության և հարթության կառուցվածքի»28 սահմանագծին: Այդ պնդումըանուղղակիորեն համապատասխանում է գիտակցության ազատագրման համար այսպես կոչված «միջանկյալ ուղու» որոնման ձենիգաղափարին: Գիտակցությունը կարող է ազատագրվել այն ժամանակ, երբ դադարի արտաքին երևույթներին կապվելուց: Իսկ դրա համարպետք է մշտապես պահպանել կարծես երկու անդունդների արանքում ամրացված բարակ թելի վրա խարխափող հոգուհավասարակշռությունը: Դուալիզմի երևան գալուն պես գիտակցությունը մթագնում է, և Դաոն (Ուղին) դառնում է անհասանելի:
Ֆելդմանի ստեղծագործության առաջին շրջանը տևեց 1940-ականներից մինչև 60-ականների սկիզբը: Դրանում գերիշխող գաղափարըգրաֆիկական նոտագրության օգնությամբ երաժշտության հնչողության ազատագրումն է կոմպոզիտորի գիտակցությունից, այսինքն` իսկզբանե սուբյեկտիվ նյութի օբյեկտիվացում: «Իմ ցանկությունն էր,– գրում է Ֆելդմանը,– ոչ թե «հորինել», այլ պրոյեկտել հնչյունները ժամանակիմեջ` կոմպոզիցիոն հռետորությունից ազատ»29: Այդ նպատակով կոմպոզիտորը ստեղծում է գրաֆիկական նոտագրության համակարգ, որըթույլ է տալիս կատարողին որոշակի ալեատորիկ ազատություն. այսպես, օրինակ, “Intersection II” դաշնամուրային պիեսում նա, առանցակորդների կոնկրետ կառուցվածքը գրանցելու, նշում է դրանց մոտավոր ձայնածավալը և դրանցում առանձին տոների քանակը: Այսպիսով, հնչյունները զրկվում են իրենց ֆունկցիոնալությունից, սակայն ձեռք են բերում այլ որակներ, յուրաքանչյուր հնչյունի սկզբունքայինհավասարության հաշվին երաժշտությունը դառնում է ամբողջական հոսք, որտեղ բացակայում է զարգացման դինամիկան: Ֆելդմանի մոտստեղծվում է «բացարձակապես հակադուալիստական իրավիճակ` բազմաթիվ կենտրոնների փոխներթափանցում»30: Ամբողջի ապակենտրոնացում ստեղծող այսպիսի բազմակենտրոնությունը զուգորդվում է ձենի հայեցության հատկությունների հետ և խորհրդանշում առարկայի վրա գիտակցության անուղղորդվածությունը, որը հանգեցնում է գիտակցության պայծառացման:
Ահա ձենի առակներից մեկը, որտեղ մարմնավորված է այդ տեսակետը:
«Շուկայով անցնելիս [վանական] Բանզանը լսել է մսավաճառի զրույցը գնորդի հետ:
– Տուր ինձ մսի լավագույն կտորը,– ասաց գնորդը:
– Իմ կրպակում ամեն ինչ լավագույնն է,– պատասխանեց մսավաճառը:– Դու չես գտնի այստեղ և ոչ մի կտոր, որը լավագույնը չէ:
Այդ խոսքերը լսելով Բանզանը պայծառացում ապրեց»31:
Մենք արդեն հիշատակել ենք այն հսկայական նշանակությունը, որ ունեցավ գեղարվեստը Ֆելդմանի ոճի կայացման համար: Նրաերաժշտական աբստրակցիոնիզմի ակունքը կարելի տեսնել Ռոթկոյի, Ռաուշենբերգի կամ Ֆիլիպ Գասթընի անառարկայականգեղանկարչությունում: Եվ «հնչյունները պրոյեկտելու» նրա ձգտումն, անկասկած, ժառանգված էր հենց նրանցից` փոխադրելով նույնանմանգաղափարները տարածական հարթությունից դեպի ժամանակայինը: Վերոհիշյալ նկարիչները, և հատկապես Ֆ.Գասթընը, որի հետ Ֆելդմանըամուր ընկերական կապ ուներ, նույնպես մեծ տեղ էին հատկացնում ձենին իրենց արվեստում: Վերջինս նույնիսկ ուսումնասիրում էր ձենը Դ. Սուձուկիի ղեկավարությամբ, Քեյջի հետ համատեղ:
Նկարիչների համար ձենի գործնականը կարևոր էր նոր արտահայտչականության ստեղծման իմաստով: Մեդիտացիայի հոգեվիճակումնկարչի գիտակցությունը կարծես կերպարանափոխվում էր` սկսելով տրանսֆորմացնել նրա ներաշխարհն իր պատկերած վերացական ձևերիմեջ: Ինչ վերաբերում է Ֆելդմանին, ապա գեղանկարչության միջոցով ձենի ներթափանցումը նրա արվեստ փոքր-ինչ այլ ուղղվածություն ուներ:
Ի տարբերություն երաժշտության, գեղարվեստում բացակայում են «հեղինակ» և «կատարող» հասկացությունները, դրանք զուգակցվում են մեկանձի մեջ: Իր ստեղծագործական ուղու ամբողջ ընթացքում Ֆելդմանը ձգտում էր հասնել այդ երկու սկզբունքների միասնությանը` կցելովդրանց նաև ունկնդրին, ընդ որում, գուցե պարտադիր չէր, որ առաջատար դերն այդ եռյակում պատկաներ հենց հեղինակին: Քեյջի ևՇտոքհաուզենի նման, նա փորձում էր հնարավորինս թուլացնել սեփական ՙես՚-ի նշանակությունը: Ֆելդմանը պարզապես նշում էր իրերաժշտության հնարավոր ուրվագծերը` ստեղծելով ձևի անառարկայականություն:
Մի անգամ Քեյջն ու Ֆելդմանը այցելեցին Ֆիլիպ Գասթընին նրա արվեստանոցում, և նկարիչը ցույց տվեց նրանց իր վերջին աշխատանքները:
«Աստվա~ծ իմ… Ֆանտաստիկ է, որ կարելի է նկարել մի բանի մասին»,– բացականչեց Քեյջը: Ֆելդմանն արձագանքեց. «Բայց, Ջոն, չէ՞ որ սա, ընդհակառակը, ամեն ինչի մասին է»32: Հայացքների հենց այդպիսի տարբերությունն է, որ բնորոշում է այդ երկու կոմպոզիտորներին: ԵթեՔեյջին հետաքրքրում է լռությունը, ապա Ֆելդմանը կենտրոնացած է հնչյունի վրա, ապրում է դրա մեջ: «Հնչյունը միշտ եղել և մնում էաշխատանքիս հիմնական դրդապատճառը»33,- նշում է նա: Այժմ արդեն պարզ է, թե ինչու ենք մենք Քեյջին համարում ձենի փիլիսոփայությանհետևորդ, իսկ Ֆելդմանին` այդ փիլիսոփայությունից առաջացած գեղագիտության կերտող:
Ի համեմատություն Քեյջի «Սպասման», դիտարկենք Ֆելդմանի դաշնամուրային «Վարիացիաները» (1951): Առաջին հայացքից երկուսն էլստեղծված են կոմպոզիցիայի նույնատիպ սկզբունքով (հսկայական տևողության դադարների միջև առանձին հնչյունների տեղադրում), սակայն այդ տպավորությունը լոկ մակերեսային է: Եթե «Սպասման» մեջ ներկայացված է երաժշտական հյուսվածքի մեջ լռության ներմուծման«պոլիֆոնիկ տիպը», ապա Ֆելդմանի մոտ այդ տիպը «հարմոնիկ» է: Ի տարբերություն Քեյջի, որը կառուցում է հնչյունային նյութը հորիզոնականգծերի տեսքով, Ֆելդմանը կազմակերպում է հնչողական զանգվածը առանձին կետ-բռնկումների ձևով: Համապատասխանաբար, նման«ֆակտուրայնությունը» տարածվում է նաև բռնկումների միջև ընկած տարածությունը լցնող լռության վրա, և այն ձեռք է բերում Քեյջի մոտբացակայող նոր մի հատկություն` ներքին պուլսացիայի հակում:
Տվյալ ստեղծագործության մեջ Ֆելդմանը հետաքրքրական մի հնար է գտել` լռության ռիթմիկական պուլսացիայի երևույթի օգտագործմամբ: Պիեսի մեջտեղի հատվածից սկսած նա օգտագործում է առանձին հնչյունների և ակորդների կրկնություն` սկզբից հավասար, այնուհետևտարբեր ժամանակահատվածներ անց` զուգակցելով դրանք առանձին հնչյունների ներմուծմամբ: Կոմպոզիտորը կարծես «խաբում է»ունկնդրի գիտակցությունը` մշտապես նոր հունի մեջ տանելով նյութի զարգացումը: Այդ պրոցեսի բարձրակետն է միևնույն ակորդի 6 անգամկրկնությունը` տրոհված մեծ, սակայն նույն երկարության ժամանակահատվածներով: Այստեղ հեշտությամբ կարելի է կապ գտնել ձենիտրամաբանության հետ, որտեղ մեծ դեր ունի “what you see is what you get” տիպիկ ամերիկյան սկզբունքի ժխտումը:
Իր ստեղծագործության երկրորդ շրջանում Ֆելդմանը դադարեց փորձարկել գրաֆիկական նոտագրությունը: Արդեն 1960-ականների սկզբինվերջնականապես պարզ դարձավ, որ Ֆելդմանի ոճի հիմնական բնորոշ գիծը հնչողության արտասովոր փափկությունն է. կոմպոզիտորնստիպում է ունկնդրին ականջ դնել հստակ տևողությունից զուրկ հնչյուններին` «շատ կամաց»-ից մինչև «հազիվ լսելի»-ի դինամիկսահմաններում: Նա խուսափում է նոտաների կոնկրետ տևողության նշումից` հրաժարվելով շտիլերից և ֆիքսելով միայնձայնաբարձրությունները:
Ձենը հուշում է Ֆելդմանին հնչյունի տևողության, երաժշտական ժամանակի և ձևի նոր ընկալում: Այսպես, «Պիես` 4 դաշնամուրի համար»ստեղծագործության մեջ բոլոր կատարողնորը պետք է միաժամանակ նվագեն միևնույն նվագաբաժինը, սակայն ամեն մեկն իր զգացած ևնախընտրելի տեմպով (իհարկե, կոմպոզիտորի նշած «դանդաղ տեմպի» սահմաններում, կարծես հետևելով հին դաոսական ասացվածքին. «Մեծագույն երաժշտությունն այն է, որը երկար հնչյուններ է օգտագործում»): Այսպիսով, ստացվում է միևնույն նյութի ժամանակայինշերտավորում. այն ներկայացվում է միանգամից 4 չափման համակարգերում` ձենի ոգով ցուցադրելով բացարձակի հարաբերականությանհասկացությունը` վերջինիս արտաքին արտահայտումների ողջ պատրանքայնությամբ:
Առանց շտիլերի նոտագրության պարագայում կրկին ծագում է Քեյջի հետ համեմատությունը: Եթե վերջինս խորդուբորդ թղթի վրանոտակիրներ գծելով դարձնում էր այն նոտային տեքստ, ապա Ֆելդմանի վերոհիշյալ ստեղծագործություններում բավական է կատարելհակառակ գործողությունը` հեռացնել նոտակիրը, և երաժշտության գրաֆիկական պատկերը կարող է դառնալ գեղանկար` պուանտիլիստական ինտուիտիվ անառարկայական գեղանկարչության յուրօրինակ մի նմուշ: Դա նույնպես վկայում է երկու ստեղծագործականանհատականությունների հակադրության մասին:
1971 թ. Ֆելդմանը ստանում է Հյուսթընյան կապելլայի բացման առիթով խոշոր ստեղծագործություն գրելու պատվեր: Այդ կապելլաննախատեսված էր տարբեր կրոնների ներկայացուցիչների համար, ուր նրանք կարող էին միանալ համընդհանուր հայեցության մեջ: Կապելլայիգեղարվեստական ձևավորումը հանձնարարվում է Մարկ Ռոթկոյին. նա ստեղծում է պատերի երկայնքով հսկայական որմնանկարներ, սակայնցավոք սրտի, իր մահկանացուն է կնքում դրա բացումից առաջ: Ռոթկոյի անձն ու ստեղծագործությունը պաշտող Ֆելդմանը ձոնում է այդստեղծագործությունը նրա հիշատակին: Այսպես է ծնվում “Rothko Chapel” (սոպրանոյի, կոնտրալտոյի, երգչախմբի, ալտի, դաշնամուրի ևչելեստայի համար) երկը: Ու թեպետ երաժշտությունը դեռ մնում էր ֆելդմանյան ոճի սովորական շրջանակներում, այդ ոճի ձևափոխմաննպատակով խիստ կարևոր էր մեդիտացիոն դահլիճի համար երաժշտություն գրելու գաղափարը: Ք.ո. հայեցության գործոնը, հիրավի, գերակշռում է Ֆելդմանի ստեղծագործության ուշ շրջանում. հայեցության սաղմերն արդեն իսկ տեսանելի են այս գաղափարի մեջ:
Ֆելդմանի ստեղծագործության ուշ շրջանը բնորոշվում է երաժշտական ժամանակի հոսքի մեդիտատիվ զգացողությամբ, և որպես հետևանք`հսկայական տևողության կոմպոզիցիաների ստեղծմամբ: Ընդ որում, այդ մոնումենտալ մինիմալիստական կտավների տարածմանսահմանափակությունը, ոչ պրակտիկ լինելն ու ինտրավերտության ակնհայտ ձգտումը դրանց բացարձակ ազնվության գրավականն են: Ժամանակի մեջ երաժշտական նյութի մեդիտատիվ ծավալման պրոցեսի անհետադարձության մասին վկայում է այն փաստը, որ այդ շրջանիամենասեղմ ստեղծագործությունը` 20 րոպե տևողությամբ “Palais de Mari” դաշնամուրային պիեսը, պատվիրված էր դաշնակահարուհի ԲունիտաՄարկուսի կողմից որպես «մանրանվագ». դաշնակահարուհին համոզված էր, որ ժամանակի նոր զգացողությունը կստիպի Ֆելդմանին գրելերաժշտություն, որի իրական հնչողությունը առնվազն կրկնակի կգերազանցեր դրա նախատեսվող տևողությունը:
Հայեցողականության, երաժշտության հետ ունկնդրի գիտակցության միաձուլման ձգտումը հանգեցնում է ռեպետիտիվության բացահայտմանը: Սակայն դա սովորական իմաստով ռեպետիտիվություն չէ: “Triadic Memories” (1981, մոտ 75 րոպե) դաշնամուրային ստեղծագործությունըբաղկացած է 2 հիմնական տարրից. պարբերաբար կրկնվող և ռեպետիտիվորեն տարբերակվող կարճատև երաժշտական ֆրազներնանջրպետված են իրարից անհավասար տևողությամբ լռության հատվածներով: Նույն տեխնիկայով ստեղծագործող կոմպոզիտորներիերկերից այդ երաժշտությունը տարբերվում է 1) ստեղծագործության ներսում բոլոր պարամետրերի, այդ թվում նաև լռության«ռեպետիտիվությամբ», այսպես ասած` «տոտալ ռեպետիտիվությամբ». 2) ռիթմիկական պուլսացիայի բացակայությամբ, կամ, դրաներկայության դեպքում` ծայրահեղ հանդարտությամբ (Փ.Գրիֆիթսը ճշգրտում է. «Չկա պրոցես, բայց մնում է դրա մասին պատկերացումը»34). 3) ատոնալությամբ, որը դիտարկվում է որպես հնչյունային նյութի ներսում ֆունկցիոնալ կապերի բացակայություն. ՙԼսվում են ակորդներիկրկնություններ… Այս պարբերականության մեջ…առկա է ֆունկցիոնալության և ուղղորդվածության որոշակի ակնարկ, սակայն շուտով մենքհասկանում ենք, որ դա պատրանք է»35:
Այսքանից հետևում է, որ Ֆելդմանի ուշ շրջանի գործերում ստեղծվել է երաժշտության մեդիտատիվ իրագործման նոր տեսակ, որտեղռեպետիտիվ երաժշտության գաղափարը միաձուլված է հնչյունի և լռության փոխհարաբերությունների վերաիմաստավորման հաշվիներաժշտական տարածության նոսրացման ոլորտում 1950-60-ականների հայտնագործություններին: Արդյունքում ուժեղանում է հայեցությանպահը. մի կողմից` ռեպետիտիվություն, իսկ մյուս կողմից` ռեպետիտիվ երաժշտությանը ոչ բնորոշ երաժշտության տարածականությանընդլայնում: Ռեպետիտիվ ստեղծագործությունների մեծամասնության մեջ երաժշտությունն անընդհատ ծավալվող կոնտինուում է. Ֆելդմանըխոչընդոտում է տոնուսի կուտակմանը անընդհատ լիցքաթափություններով:
Վերոհիշյալ կոմպոզիցիոն հնարքների զուգակցման արդյունքում Ֆելդմանի ուշ ստեղծագործությունները ցուցադրում են երաժշտության` հայեցման, թատերականության որևէ տարրից զուրկ ծիսակատարության վերաճելու պրոցեսը: Նրա վերջին երկերից յուրաքանչյուրը ոչ միայնհատուկ վերաբերմունք է պահանջում, այլև կատարելի է միայն այդպիսի վերաբերմունքի շնորհիվ:
Դրանցից ամեն մեկի կատարումը պահանջում է առանձին համերգի կազմակերպում, նաև հատուկ լսարան, որը գիտակցաբար հաղորդակից էդառնում այդ ծեսին` տիրապետելով դասական երաժշտության ընկալումից խիստ տարբեր ընկալման կարողության` երաժշտությանհայեցության:
Չնայած արդի երաժշտարվեստի համար ձեն բուդդիզմի փիլիսոփայության բացահայտման իմաստով Քեյջի հսկայական նշանակությանը, իրենց երաժշտության մեջ ձենի գաղափարների մարմնավորմամբ աշխատող այսօրվա կոմպոզիտորները ոչ պակաս չափով պարտական եննաև Ֆելդմանին, քանի որ հենց նրա արվեստում (ինչպես նաև Լա Մոնտ Յանգի, որը, սակայն, վերջինի չափ հետևողական չէր) հստակորենուրվագծվեց այն, ինչ կարելի է անվանել «մեդիտացիայի գեղագիտություն»: Այդ մեդիտացիան, որ կոմպոզիտորի կողմից չէր հայտարարվումորպես զուտ ձենբուդդիստական, չէր կարող ծագման այլ աղբյուր ունենալ:
Որպես վառ օրինակ` բերենք բելգիացի ժամանակակից կոմպոզիտոր Յոախիմ Բրաքսի (ծնվ. 1975) “Quiet Beings” («Հանդարտ էակներ», 1998)անվանմամբ կլառնետի և դաշնամուրի համար պիեսների շարքը:
Այդ հինգ մանրանվագը, որտեղ բոլոր երաժշտական իրադարձությունները կատարվում են հնչյունի և լռության սահմանագծին, չնայած իրենցսեղմ ծավալին, կատարողներից և ունկնդրից նույնպիսի կլանվածություն են պահանջում, ինչպես Ֆելդմանի հսկայածավալ մեդիտացիաները: Շարքին հասցեագրված է մի բնաբան միջնադարյան չին բանաստեղծ Բո Ցզյույ-ի-ից (772-846).
«Հազիվ լսելի մեղեդի.
Ամեն մի լարը խուլ մի հնչյուն է,
Ամեն մի հնչյունը` միտք…»:
Սակայն կոմպոզիտորը, չսահմանափակվելով այդ բնաբանով, հորինում է նաև իր սեփականը.
«Հանդարտ էակներ, ձոն լռությանը,
դատարկությանը, կայացումին:
Հակազդեցություն` հապշտապությանը և որպես հետևանք` մակերեսայնությանը:
Հեռու` հասարակության նյարդային գերբարձր արագությունից:
Փորձ` կրկին ըմբռնելու էությունը, որ դուրս է
անիմաստ, ճոռոմ պաթոսից:
Վերադարձ հանգստին, ինքնամփոփմանը,
Պարզ մտքերի կենտրոնացում»:
Ինչպես տեսնում ենք, հեղինակը հրավիրում է «ինքնամփոփման»` ինքնահայեցման, այլ կերպ ասած` դեպի ներս ուղղված ձենբուդդիստականմեդիտացիայի:
Երաժշտության մեջ այդ հայեցությունը մարմնավորվում է առաջին հերթին, ինչպես և Ֆելդմանի մոտ, երկար ձգվող հնչյունների (կամերկարատև լռությամբ շրջապատված առանձին կարճ հնչյունների) օգտագործման մեջ: Ֆելդմանի մասին հիշեցնում են նաև հնչողությանչափազանց ցածր ուժգնությունը և դանդաղ տեմպերը: Ընդ որում, պիեսների տեմպային նշումներն արդեն իսկ կազմում են մի յուրօրինակդրամատուրգիա, որը կրկին հիշեցնում է ձենը` դատարկության մասին իր ուսմունքով հանդերձ: Առաջին պիեսին հասցեագրված է «դանդաղ. կարծես ժամանակը կանգ է առնում» տեմպային նշումը, երկրորդին` «դանդաղ, հաստատակամ, ծեսի նման», երրորդին` «շատ դանդաղ, կենտրոնացած և ինտենսիվ», չորրորդին` «հնարավորին չափ դանդաղ. կարծես ժամանակը երբեք գոյություն չունի», իսկ հինգերորդ մասումտեմպի նշումն առհասարակ բացակայում է. դրա համար չի մնում նույնիսկ տեմպ: Տեմպի աստիճանական իջեցումը, ընդհուպ մինչև դրաիսպառ «վերացում», հնչյունների ավելի ու ավելի խոր հայեցության արդյունք է: Մեկ այլ հետաքրքրական մանրամասնություն է շարքի 2-րդ և 4-րդ մասերում անձայն նվագը: Այսպես, 2-րդ պիեսում դաշնամուրն անընդհատ կրկնում է միևնույն ինտերվալը. միևնույն ժամանակկլառնետահարը կատարողական ժեստերով «պատկերում է» իր նվագաբաժինը, առանց գործիքից ձայն հանելու, նույնիսկ «ամբողջ ուժով, cresc.» նշման դեպքում: Ունկնդիրը լսում է միայն դանդաղ տեմպով 64 անգամ կրկնված դաշնամուրի միևնույն ինտերվալը: Այդ երկուպիեսներում թե՛ կլառնետի անձայն վիրտուոզ պասաժները, թե՛ դաշնամուրի անձայն կլաստերները խորհրդանշում են քաոսը և լարման կրողեն. վերջիններն էլ մուտք չունեն այդ երաժշտության մեջ:
Խոր հայեցության վիճակն ընդգծելու համար կոմպոզիտորը պահպանում է դրանց գոյությունը, սակայն համր դարձնում դրանք: Այդերաժշտությունը փակ աչքերով լսելիս կարելի է նույնիսկ չենթադրել այդ «էակների» գոյությունը…
Երրորդ պիեսն արտահայտում է ամբողջ շարքի էությունը` ունենալով պարզ և հետաքրքրիր լուծում: Դաշնամուրի և կլառնետի 3-ականֆրազները հաջորդում են իրար դաշնամուրի պահված ոտնակի ֆոնին: Գործիքի տարբեր ռեգիստրներում դաշնամուրի 6 նոտայից բաղկացածֆրազը կրում է լոկ տեմպային փոփոխություն` կատարվելով ամեն անգամ ավելի ու ավելի դանդաղ: Իսկ կլառնետահարը, նվագելով առաջինօկտավայի «մի» նոտան, փակ բերանով երգում է դանդաղ մի ֆրազ, որն աստիճանաբար կրճատվում է` վերջին անգամ կանգ առնելով այդնույն «մի» նոտայի վրա: Ժամանակն այստեղ գնալով լայնանում է, իսկ տարածությունը, հակառակը, սեղմվում-դառնում է կետ: Պիեսիկառուցվածքը կարելի է գրաֆիկապես պատկերել որպես իրար մեջ գտնվող երեք շրջանագիծ: Հայտնի արվեստաբան Տիտուս Բուրկհարդտընշում է. «…դաոսների ամբողջ արվեստն արտահայտվում է բացված կենտրոնով շրջանի խորհրդանիշով: Շրջանը ներկայացնում է երկինքըկամ տիեզերքը, դատարկություը դրա կենտրոնում` միակ… տրանսցենդենտ Էությունը… Այսպիսին է նաև… ձեն բուդդիստականգեղանկարչության տեսակետը…»36:
Իսկ չորրորդ պիեսում վերանում է նույնիսկ ժամանակի մասին հիշողությունը` “as if time did not ever exist”.
1 Маркова В. Предисловие// “Бабочки полет”, Японские трехстишия, М., “Летопись-М”, 2000, с. 5-18.
2 “Музыкальная эстетика западноевропейского Средневековья и Возрождения”, вступительная статья В.Шестакова, М., “Музыка”, 1966, с. 25.
3 Goléa A. La musique de la nuit des temps aux aurores nouvelles, Paris, Alphonse Leduc et cie, 1977, p. 797.
4 Մեջբ. ըստ` Нестьев И. “Антимузыка” под флагом анархии// “Советская музыка”, N9, 1973, с.126-129.
5 Մեջբ. ըստ` Эммерик ван П. Джон Кейдж и “креолизация” сериализма // “Музыкальная академия”, N2, 1997, с.201-205.
6 Cage J. “Silence: Lectures and Writings”, The Weslean University Press, 1961, p. 117.
7 Кейдж Дж. История экспериментальной музыки в США// “Музыкальная академия”, N2, 1997, с.205-210.
8 ibid.
9 Кейдж Дж. Экспериментальная музыка// “Музыкальная академия”, N2, 1997, с.211.
10 Савенко С. Карлхайнц Штокхаузен// “ХХ век – Зарубежная музыка, очерки и документы”, вып.1, М., “Музыка”, 1995, с.11-36.
11 Сендзаки Н. Предисловие к “Железной флейте”// “Кости и плоть дзээн”, М., ЭКСМО, 2002, с.183-185.
12 ibid.
13 ibid.
14 Առեղծվածային առակներ, որոնք օգտագործվում են ձենի հոգևոր պրակտիկայում որպես «հանկարծակի պայծառացման» տանողանընդհատ նոր պատասխաններ պահանջող ՙբաց՚ հարցեր:
15 101 история дзээн//“Кости и плоть дзээн”, М., ЭКСМО, 2002, с. 79.
16 Шпан К. Не от мира сего//“Kulturchronik”, N6, 2001, с.45-47.
17 Dictionnaire de la Peinture, Paris, “Larousse”, 1993, p. 602.
18 Zuckerman G. Interview with La Monte Young and Marian Zazeela, American Public Media, July 2002.
19 Dictionnaire de la Musique, Paris, “Larousse”, 1994, p. 683.
20 Кейдж Дж. История экспериментальной музыки в США, op. cit.
21 Shim K. Richtungslosigkeit oder Denken der unbegrenzten Gegenwart – ein Konzept für die Kunst, 1997 (Handschrift).
22 Մեջբ. ըստ` Абаев Н. Чань-буддизм и культурно-психологические традиции в средневековом Китае, Новосибирск, “Наука”, 1989, с. 186.
23 ibid., c. 189.
24 Bosseur D., J.-Y. Révolutions musicales: la musique contemporaine depuis 1945, Paris, Minerve, 1993, p. 155.
25 H.C.E. (Here Comes Everybody): Morton Feldman in conversation with Peter Gena// “A John Cage Reader in celebration of his 70th birthday”, NY,
C.F. Peters Corporation, 1982, pp.51-73.
26 Griffiths P. Modern Music and After: Directions since 1945, Oxford University Press, 1995, p. 94.
27 Bernas R., Jack A. The Brink of Silence// “Music and Musicians”, June 1972, p. 7.
28 Feldman M. Entre catégories// “Musique en jeu”, N 1, p. 26.
29 Bosseur D., J.-Y., op. cit., p. 49.
30 ibid., p. 50.
31 101 история дзээн, op. cit., c. 43.
32 Persson M. To Be In The Silence – text for the CD “Complete Pieces for Two Pianists by Morton Feldman” (ALCD 024).
33 Zimmermann W. Insel Musik, KՓln, Beginner Press, 1981, S. 250.
34 Griffiths P., op. cit., p. 305.
35 ibid.
36 Буркхардт Т. Сакральное искусство Востока и Запада, М., “Алетейа”, 1999, с 169-170.